عملیاتی که پس از آن امام حضور در جبهه ها را واجب اعلام کرد

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی دکتر محسن رضایی، سردار یعقوب زهدی، فرمانده سابق توپخانه و معاون سابق فرماندهی سپاه که از همرزمان شهیدایی چون سردار همدانی و سردار شوشتری بوده و هم اکنون در مرکز مطالعات دفاعی مشغول به کار است، در یادداشتی که به تازگی درباره عملیات «محرم» در سالروز رقم خوردن آن نصر بزرگ نوشته، به شرح عملیاتی پرداخته امام خمینی (ره) آن را «فتح بزرگ محرم» نام نهادند.

مشروح این یادداشت بدین شرح است:

 این عملیات در منطقه موسیان و در جنوب دهلران تا فكه در تاریخ 10/ 8/ 1361 و در ساعت 22:08 با رمز "لاحول و لا قوه الا بالله یا زینب کبری (ع)" آغاز شد. هدف اين عمليات آزادسازي ارتفاعات و کوه هاي مرزی حمرين در جنوب دهلران و در منطقه بين فكه تا دهلران بود. عمليات محرم، یکی از عملیاتهای برون مرزی ایران می باشد. محدوده منطقه عملیاتی محرم در غرب عین خوش و از شرق به رودخانه دویرج و از غرب به ارتفاعات مرزی حمرین محدود بود. در واقع این عملیات ادامه عملیات فتح مبین بود که می‌توانست اهداف آن را تکمیل نماید. شهرهای عماره و علی غربی عراق و رودخانه دجله در غرب این منطقه واقع شده اند.

 مهم ترین هدف برای ایران، کرانه شرقی رودخانه دجله، بین شهرهای عماره و علی غربی بود. حفظ این دو شهر برای دولت عراق نیز مهم بود. شهر علی غربی در مقابل محور دهلران- چیلات و تا مرز دو کشور حدود 30 کیلومتر فاصله دارد. شهر عماره هم در 60 کیلومتری مرز و مقابل محور عین خوش قرار دارد. طول خط مرز از فکه تا رودخانه میمه حدود 90 کیلومتر و از رودخانه میمه تا رودخانه چنگوله حدود 100 کیلومتر است. دویرج یک رودخانه دایمی است و عمق آن یک متر و در بعضی نقاط 50 سانتیمتر است به طوری که افراد پیاده می‌توانند از آن عبور کنند. دویرج تا مرز بین 4 تا 12 کیلومتر فاصله دارد. عمق متوسط ارتفاعات حمرین در منطقه عملیاتی محرم 15 تا 20 کیلومتر است و 400 متر ارتفاع دارد. رودخانه طیب در حدود 30 کیلومتری مرز در داخل خاک عراق در جریان است و طول آن 90 کیلومتر می باشد. ظرفیت آب رودخانه چیخواب در هنگام بارندگی، به ده برابر افزایش می یابد.

 معابر وصولی منطقه عبارت بودند از:
1- محور کم عرض مسیر رودخانه میمه- طیب
2- محور عریض چم سری- ربوط به طرف بند بازرگان عراق
3- محور چم هندی به طرف چهل فوقی و پل رمیله که نزدیکترین محور به طرف شهر عماره است.
4- محور سمیده به طرف پل رمیله و شهر عماره که در مسیر آن یک منطقه باتلاقی قرار گرفته است.
5- محور کم عرض چیلات که کوتاه ترین مسافت تا شهر علی غربی و سهل الوصول ترین محور برای دستیابی به هدفی مهم است.

 استعداد ارتش بعثی و قوای خودی
سپاه چهارم ارتش عراق با دو لشکر 1 زرهی و 1 مکانیزه و 17 تیپ مستقل یعنی حدود 23 تیپ رزمی زرهی، مکانیزه و پیاده مسئولیت منطقه مهران تا تنگه چزابه را برعهده داشت. لشکرهای 10 زرهی و 1 مکانیزه در منطقه غرب رودخانه دویرج در منطقه عملیاتی محرم استقرار داشتند. لشکر 1 مکانیزه از حوالی فکه تا غرب بستان و لشکر 10 زرهی از شمال فکه تا معبر چیلات مستقر شده بودند. نیروهای عراقی در ارتفاعات حمرین و تا 20 کیلومتری شرق و شمال ارتفاعات حمرین مستقر بودند. بنابراین استعداد ارتش عراق را می توان شامل لشکرهای 1 مکانیزه و 10 زرهی و 7 تیپ پیاده و یا 10 گردان تانک، 1 گردان سوار زرهی و 7 گردان مکانیزه و 20 گردان پیاده دانست.

 ترکیب نیروهای به کار رفته در این عملیات متشکل از: تیپ 1 لشکر 21، تیپ 84 خرم آباد، یک گردان از تیپ 58 ذوالفقار و تیپ های 8 نجف با 18 گردان، 25 کربلا با 12 گردان، 17 علی ابن ابی طالب با 10 گردان، 14 امام حسین با 14 گردان، 44 قمر بنی هاشم با 4 گردان، 35 امام سجاد با 7 گردان و لشکر 30 زرهی از سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و همچنین 8 گردان توپخانه از ارتش و سپاه بود. در این عملیات، ایران 60 گردان پیاده شامل 52 گردان از سپاه، 8 گردان از ارتش و ژاندارمری بکار گرفت در حالی که استعداد ارتش عراق 20 گردان برآورد می‌شد.

 قوای ایران در این عملیات 6 گردان تانک در برابر 10 گردان تانک عراق و 3 گردان مکانیزه در برابر 7 گردان مکانیزه ارتش بعثی در اختیار داشتند. از 20 مهرماه 1361 کار جابجایی یگان ها برای انجام عملیات آغاز شد. 26 مهرماه برابر با اول ماه محرم بود و بر همین اساس اسم عملیات به نام محرم خوانده شد. نیروی هوایی قرار بود روزی 10 پرواز تاکتیکی و 6 پرواز پوشش هوایی انجام دهد. هوانیروز هم با 10 بالگرد کبری و 10 بالگرد 214 و 4 شنوک در عملیات شرکت داشت. 110 دستگاه مهندسی نیز برای انجام عملیات پیش بینی شده بود. یگان های شرکت کننده در عملیات، تا اول آبان ماه در منطقه عین خوش مستقر گردیدند. قرارگاه عملیاتی قائم با فرماندهی مشترک حسین خرازی و سرهنگ منوچهر دژکام زیر نظر محسن رضایی و شهید صیاد شیرازی فعال شد. این قرارگاه با 6 قرارگاه جزء شامل 4 قرارگاه در خط و دو قرارگاه در احتیاط فعالیت می کرد.
 

طرح عمليات و محورهاي تهاجم

در طرح عملیات محرم، انجام حمله در محورهای زیر در نظر گرفته شده بود.

محور اول: انجام تک از جنوب دهلران و از کرانه شرقی رودخانه میمه و تصرف ارتفاعات مرزی در اطراف معبر بیات و تأمین خط مرزی با کمک تیپ 8 نجف اشرف با 11 گردان عملیاتی، پیش بینی شده بود. در مرحله اول عملیات محرم، آخرین حد پیشروی یگان ها در امتداد ارتفاعات جنوب غربی موسیان در حدود 5 کیلومتری داخل خاک عراق در مقابل معبر ربوط تعیین شده بود. محور اصلی عملیات عبارت از: غرب رودخانه دویرج تا پاسگاه های زبیدات، ابوغریب و شرهانی بود.
 

محور دوم: اجرای تک از غرب رودخانه دویرج و حوالی موسیان به سمت جنوب و تصرف ارتفاعات سرکوب جنوب خط مرزی با استفاده از تیپ 25 کربلا با 8 گردان رزمی، پیش بینی شده بود.
 

محور سوم: انجام تک به ارتفاعات مرزی حمرین با عبور از رودخانه دویرج با کمک تیپ 17 علی ابن ابی طالب با 8 گردان رزمی و نیز تیپ 1 لشکر 21 حمزه با 3 گردان رزمی، پیش بینی گردیده بود.این دو یگان در قسمت میانی منطقه عملیات محرم بین نهر عنبر و چم سری وارد عمل شدند. منطقه عملیاتی این دو یگان از نهر عنبر به طرف غرب برای تصرف ارتفاعات شمالی پاسگاه شرهانی و از آبادی رکاس در شرق دویرج به طرف غرب پاسگاه شرهانی و محور جنوبی از چم سری به طرف پاسگاه شرهانی قرار داشت. 
 

محور چهارم: عقب راندن نیروهای دشمن از ارتفاعات اشغالی در شرق نوار مرزی و تأمین خط مرزی با عبور از رودخانه دویرج بین چم سری در شمال و چم هندی در جنوب با تیپ 14 امام حسین با 10 گردان و تیپ 84  خرم آباد با 4 گردان طرح ریزی شده بود. قرارگاه قائم 5: تیپ 44 قمر بنی هاشم با سه گردان و یک گردان از تیپ 58 ذوالفقار به عنوان نیروهای احتیاط در منطقه دهلران در شمال غربی در نظر گرفته شده بودند. قرارگاه قائم 6: تیپ 35 امام سجاد با 5 گردان نیز به عنوان نیروی احتیاط در منطقه عین خوش در جنوب شرقی، پیش بینی شده بود. توپخانه پیش بینی شده برای عملیات نیز عبارت از: یک گردان 130 میلی متری، یک گردان کاتیوشا ،یک گردان 155م م و یک گردان 203م م از ارتش، و دو آتشبار130 م م ،یک آتشبار 122م م ،یک آتشبار 105م م و یک آتشبار 152 م م از سپاه بود. 
 

شرح و نتايج عمليات

در شب اول عمليات چند ارتفاع مهم و چند چاه نفت از اشغال ارتش عراق آزاد و رزمندگان اسلام بر شهرك طيب و جاده تداركاتي عراق، مشرف شدند. اين عمليات در چهار محور موفق و در يك محور ناكام ماند. در روز اول عمليات 500 اسير تخليه گرديد.  در ساعت 13 تا 15 روز یازدهم آبان یعنی اولین روز عملیات، باران زیادی بارید و موجب طغیان رودخانه دویرج گرديد. در اثر بارندگي بعضی از پل هاي رودخانه خراب و تعدادی از رزمندگان در رودخانۀ دويرج غرق شدند. درگيريها در منطقه عملياتي محرم تا اوايل آذر ماه 1361 بصورت پراكنده و متناوب ادامه يافت. حتي در تاريخ اول آذر 1361 عراق از نوعي گاز شيميائي استفاده كرد كه موجب عقب نشيني اندكي از سوي نيروهاي خودي گرديد. ولي تأثير چنداني در نتيجه عمليات نداشت.

 در عمليات محرم جاده عين خوش ـ دهلران به طول 100 كيلومتر از زير ديد و تير دشمن خارج شد. شهرهاي موسيان و دهلران و پادگان عين خوش از زير آتش توپخانه دشمن خارج شد و سلسله جبال حمرين آزاد گرديد. منابع نفتي موسيان، بيات و حوضچه هاي نفتي زبيدات و تلمبه خانه و حدود 70 حلقه چاه نفتي نيز آزاد و قسمتي از مرز به طول 50 كيلومتر تأمين گرديد. در اين عمليات حدود 550 كيلومتر مربع از خاك كشور آزاد و حدود 300 كيلومتر مربع از خاك عراق در نوار مرزي به تصرف قواي ايراني در آمد. دراين عمليات 3400 نفر از نظاميان دشمن اسير و 7 هزار نفر آنها كشته و زخمي گرديدند. همچنين 150 دستگاه تانك و نفربر، 250 خودرو و 51 قبضه تفنگ 106 ميلي متري و چندين دستگاه موشك انداز ماليوتكا و تعدادي ضد هوايي و خمپاره انداز به غنيمت گرفته شد. حدود 530 نفر از رزمندگان اسلام شهيد و تعداد بيشتري زخمي گرديدند.

 اين عمليات موجب شد تا سپاه به گسترش كمي يگان هاي خود بپردازد و علاوه بر لشكر به تشكيل سپاه ها و قوا بپردازد. در بين برخي هم اين احساس بوجود آمده بود كه امكان ايجاد حكومت انقلابي اسلامي عراق آزاد در شهرهاي عماره و حلفائيه در نزديكي اين منطقه عملياتي با توسعه مناطق آزاد شده وجود دارد. پیروزی در اين عمليات موجب نگراني برخي از كشورهاي عربي از جمله اعضاي شوراي همكاري خليج فارس گرديد.

 فتح بزرگ محرم

عمليات محرم به عمده اهداف خود رسید و پيروزي مهمي را در جبهه ها رقم زد. پس از موفقيت رزمندگان اسلام در عمليات مسلم بن عقيل، اين عمليات توانست اميد به پيروزي را در بين مسئولين كشور افزايش دهد. بر همين اساس، امام خمينی(ره) اين عمليات را " فتح بزرگ محرم" نام نهادند. با پايان يافتن عمليات محرم فرمانده كل سپاه در 12 /8 /1361 در حسينيه جماران به حضور امام خميني(ره) رسيد و گزارش فداكاري هاي رزمندگان اسلام در اين عمليات را به اطلاع ايشان رساند.

امام خميني(ره) در اين ديدار فرمودند: «سلام مرا به همه رزمندگان اسلام برسانيد و بگوييد كه آنها قوي باشند، قويدل باشند و نفس هاي آخر اين متجاوزان را بگيرند و با قدرت عمل كنند كه خداوند پشتيبان شما است.» پس از عمليات محرم، امام(ره) در فتوايي اعلام نمودند: "در حال حاضر تمام افرادي كه قدرت دارند به جبهه بروند، بايد به مقامات مسئول مراجعه كنند و چنانچه تشخيص دادند كه جبهه به آنها نياز دارد، واجب است به جبهه بروند و بر هر كار ديگري مقدم است.