عملیات طریق‌القدس یکی از مهم‌ترین عملیات‌های نظامی ایران در طول جنگ ایران و عراق بود که با هدف آزادسازی مناطق اشغالی غرب کارون، به ویژه شهر بستان، طراحی و اجرا شد. یکی از نکات برجسته عملیات طریق القدس، حضور گسترده بسیج مردمی در این عملیات بود.
با شروع جنگ تحمیلی در 31 شهریور 1359، ارتش عراق با حمله گسترده به خاک ایران، بخش‌های وسیعی از جنوب و غرب کشور را اشغال کرد. در استان خوزستان، شهرهای بستان، سوسنگرد و مناطق اطراف رودخانه کرخه به کنترل دشمن درآمدند. ارتش عراق با اتکا به تجهیزات مدرن، خطوط دفاعی مستحکمی ایجاد کرده و بر جاده‌های استراتژیک مسلط بود.
در ۹ماهه نخست جنگ که فرماندهی کل قوا به عهده بنی‌صدر بود تمام عملیات‌های ایران با شکست مواجه شد و روحیه رزمندگان کاهش یافت اما با عزل بنی‌صدر و در ادامه نصب محسن رضایی به عنوان فرمانده سپاه توسط امام خمینی و همچنین نصب شهید صیاد شیرازی به عنوان فرمانده نیروی زمینی ارتش، هماهنگی و یکدلی بین ارتش و سپاه بوجود آمد و آغاز عملیات‌های منظم ایران در سال 1360، تغییراتی در وضعیت جبهه‌ها ایجاد کرد و نیروهای ایرانی در تلاش برای بازپس‌گیری اراضی اشغالی، وارد فاز عملیاتی جدیدی شدند.
در پی موفقیت‌های عملیات ثامن الائمه (مهر ۱۳۶۰) که نشان داد انجام عملیات‌های وسیع با استفاده از روش‌های جدید امکان‌پذیر است، فرماندهان سپاه و ارتش ایران در جلسات متعددی به تحلیل شرایط و برنامه‌ریزی برای عملیات‌های بعدی پرداختند.
پس از پاکسازی مناطق شرقی رودخانه کارون در عملیات ثامن الائمه (ع)، سه منطقه مهم در جنوب کشور هنوز تحت اشغال دشمن قرار داشتند: خرمشهر و غرب رودخانه کارون، بستان و سوسنگرد، و غرب رودخانه کرخه. این مناطق از نظر وسعت، وضعیت نظامی و تعداد نیروهای دشمن متفاوت بودند. بنابراین، منطقه سوسنگرد و بستان برای عملیات طريق القدس انتخاب شد.
اهداف عملیات طریق القدس
مهم‌ترین اهداف این عملیات عبارت بودند از:
-آزادسازی شهر بستان و روستاهای اطراف آن: این شهر به دلیل موقعیت استراتژیک خود، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود و آزادسازی آن، ضربه سختی به نیروهای عراقی وارد می‌کرد.
-قطع ارتباط بین نیروهای عراقی در شمال و جنوب: با آزادسازی بستان، ارتباط بین نیروهای عراقی مستقر در شمال و جنوب کارون قطع می‌شد و این امر، مانع از انجام هرگونه عملیات گسترده از سوی دشمن می‌شد.
-تامین امنیت مرزهای غربی: با پیشروی نیروهای ایرانی، امنیت مرزهای غربی کشور تامین شده و از نفوذ مجدد دشمن به خاک ایران جلوگیری می‌شد.
استعداد و تجهیزات دشمن
ارتش عراق در منطقه شمال کرخه از تیپ‌های زرهی و پیاده استفاده می‌کرد و در منطقه جنوب کرخه نیز نیروهای بیشتری از جمله تیپ‌های زرهی و پیاده مستقر بودند. دشمن به تقویت مواضع خود در محورهای حساس اقدام و بیشتر روی پل‌ها و جاده‌ها تمرکز کرده بود.
سازمان رزم نیروهای خودی
این عمليات نخستين عملیاتی بود که سپاه و ارتش با هماهنگی کامل اجرا می کردند. محسن رضایی به عنوان فرمانده سپاه و شهید صیاد شیرازی به عنوان فرمانده نیروی زمینی ارتش این عملیات را فرماندهی کردند.
در این عملیات، نیروهای سپاه برای اولین بار در قالب «تیپ» وارد عمل شدند. یگان‌های سپاه و ارتش به صورت مشترک در عملیات حضور داشتند. تیپ‌های مختلف سپاه به همراه یگان‌های زرهی ارتش در عملیات مشارکت داشتند.
طرح عملیات
طرح عملیات به دو بخش تقسیم می‌شد:
تلاش اصلی: با هدف غافلگیری دشمن، نیروهای خودی با استفاده از یک مانور احاطه‌ای شمال کرخه را پاکسازی کرده و تنگه چزابه را تامین کردند.
تلاش پشتیبانی: این بخش با هدف آزادسازی بستان و دست‌یابی به کرانه شمالی رودخانه نیسان و سواحل شرقی هورالعظیم طراحی شده بود.
نقش مهم اطلاعات و شناسایی
عملیات طریق‌القدس بر پایه شناسایی‌های دقیق و بی‌نقص اطلاعات عملیات سپاه به فرماندهی شهید حسن باقری انجام شد. نیروهای شناسایی اطلاعات دقیقی از موقعیت دشمن، تحرکات روزانه و زمان‌بندی فعالیت‌های آن‌ها تهیه کرده بودند. این اطلاعات، نقش مهمی در طراحی مسیرهای حمله و غافلگیری دشمن داشت.
محسن رضایی درباره نقش شهید حسن باقری در این عمليات می گوید: در این عملیات متوجه شدم که حسن پس از یک سال، رشد شگرفی داشته و حالا نه فقط از بعد اطلاعات بلکه از بعد عملیاتی نیز قابلیت بالایی پیدا کرده بود و جنس صحبت‌هایش از جنس فرماندهی بود.
آغاز عملیات
عملیات طریق‌القدس در ساعت 00:05 بامداد هشتم آذر با رمز یا حسین (ع) آغاز شد. نیروهای ایرانی از دو محور شمالی و جنوبی پیشروی کردند:
در محور شمالی، رزمندگان با عبور از رمل‌ها و شکستن چندین خط دفاعی دشمن، توپخانه عراق را به تصرف درآوردند و نیروهای عراقی را به عقب‌نشینی وادار کردند.
در محور جنوبی، پیشروی دشوارتر بود. نیروهای عراقی با استحکامات قوی، مقاومت شدیدی نشان دادند. بخشی از نیروهای محور شمالی برای کمک به این محور وارد عمل شدند و با آزادسازی بستان، فشار دشمن کاهش یافت.
صبح روز نخست عملیات، خبر آزادسازی بستان به تهران رسید و موجی از شادی در کشور ایجاد کرد. بااین‌حال، در روزهای بعد، مقاومت دشمن شدت یافت و نیروهای عراقی در محور جنوبی پاتک‌های سنگینی انجام دادند.
در روز چهاردهم آذر، نیروهای عراقی با عبور از پل سابله تلاش کردند مواضع ایران را تهدید کنند. اما رزمندگان ایرانی با انجام ضدحملاتی سریع، تانک‌های دشمن را به غنیمت گرفتند و عراق را وادار به عقب‌نشینی کردند.
با گذشت یک هفته نبرد سنگین، عملیات طریق‌القدس با موفقیت به پایان رسید. این عملیات علاوه بر آزادسازی مناطق وسیع، توانست خطوط دفاعی عراق را در جنوب خوزستان متزلزل کند و زمینه‌ساز عملیات‌های بزرگ بعدی مانند فتح‌المبین و بیت‌المقدس شود.
نتایج عملیات
نتایج عملیات طریق القدس شامل موارد زیر بود:
آزادسازی 650 کیلومتر مربع از خاک ایران، شامل بستان، حدود 70 روستا و 5 پاسگاه مرزی.
انهدام بخشی از نیروهای سپاه سوم عراق که بخش‌هایی از خوزستان را تحت اشغال داشت.
نابودی بیش از 170 تانک و 150 نفربر دشمن.
کشته و زخمی شدن حدود 8500 نفر از نیروهای عراقی و به اسارت درآمدن 546 نفر از آنان.
عملیات طریق‌القدس تنها یک پیروزی نظامی نبود، بلکه توانست اعتماد به نفس نیروهای ایرانی را افزایش دهد و معجزه حضور عظیم بسیج مردمی را به نمایش بگذارد و نشان دهد که هماهنگی میان ارتش و سپاه می‌تواند دستاوردهای بزرگی به همراه داشته باشد.
این عملیات نخستين گام از جنگ نوينى بود كه توسط فرماندهان انقلابى طرح‌ريزى و اجرا شد. طریق‌القدس محصول تجزيه و تحليل سال اول جنگ توسط فرماندهانى بود كه معتقد بودند بيرون راندن دشمن از خاك ايران عزيزمان نياز به شيوه جديدى از جنگ دارد كه با جنگ هاى كلاسيك و نامنظم تفاوت داشته باشد. جنگى كه اتكاء آن به نيروهاى مردمى و داوطلب باشد.
این عملیات نقطه عطفی در جنگ ایران و عراق بود که به بازپس‌گیری مناطق اشغالی و تحکیم روحیه ملی انجامید و مسیر پیروزی‌های آینده را هموار کرد.
همچنین شکستی جدی برای ارتش عراق بود و استراتژی‌های دفاعی آن را زیر سوال برد.
پیام امام خمینی (ره)
امام خمینی (ره) از این عملیات تحت عنوان فتح الفتوح یاد کردند و در پی این موفقیت بزرگ پیامی به شرح زیر صادر کردند:
«بسم‌الله الرحمن الرحیم
جناب آقای حاج سیدعلی خامنه‌ای رئیس جمهور محترم جمهوری اسلامی ایران، تیمسار سرتیپ ظهیرنژاد رئیس ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران، سرکار سرهنگ علی صیاد شیرازی فرمانده نیروی زمینی ارتش، جناب آقای محسن رضایی فرمانده سپاه پاسداران انقلاب اسلامی:
«ان تنصروالله ینصرکم و یثبت اقدامکم».
تلگراف‌های شریف که بشارت پیروزی قوای مسلح شجاع را بر قوای شیطانی آمریکایی صدامیان که با هجوم ظالمانه خود فتح «قادسیه» را به مغز‌های تهی از ایمان به غیب وعده می‌دادند، واصل گردید. اتکا به مسلسل و تانک و غفلت از خداوند قادر و جنود الهی، انسان‌ها را به ورطه هلاکت و فضاحت می‌کشاند. آنان که رمز پیروزی را مجهز به جهاز شیطانی و «میگ» ها» و «میراژ»ها می‌دانند و ایمان به غیب و خداوند قادر را به حساب نمی‌آورند و دم از پیروزی قادسیه می‌زنند و رمز پیروزی مؤمنان صدر اسلام را باز نیافته‌اند و قدرت ایمان و شهادت‌طلبی را نمی‌فهمند، باید با شکست مفتضحانه روبه‌رو شوند و گوشمالی الهی ببینند. اینان از پیروزی‌های صدر اسلام که پیروزی خون بر شمشیر و قوای جهنمی بود، باید عبرت بگیرند.
مردم ایران و ارتش و سپاه و بسیج و سایر قوای نظامی و غیرنظامی برای حفظ اسلام و کشور اسلامی و رسیدن به لقای الله دفاع می‌کنند؛ و فرق است بین این عزیزان و آن گول خوردگان که برای مقاصد پلید آمریکا و وابستگان آن به جنگ بر ضد اسلام و قرآن مجید برخاسته‌اند. آنچه برای اینجانب غرورانگیز و افتخارآفرین است، روحیه بزرگ و قلوب سرشار از ایمان و اخلاص و روح شهادت‌طلبی این عزیزان است که سربازان حقیقی، ولی الله الاعظم ارواحنا فداه هستند. این است «فتح‌الفتوح».
من به ملت ایران و به فرماندهان شجاع قبل از اینکه پیروزی شرافتمندانه و بزرگ خوزستان را تبریک بگویم، وجود چنین رزمندگانی را که در دو جبهه معنوی و صوری و ظاهر و باطن از امتحان سرافراز بیرون آمده‌اند تبریک می‌گویم. مبارک باد بر کشور عزیز ایران و بر ملت شریف و رزمندگانی چنین قدرتمند و عاشقانی چنین محو جمال ازلی و سربازانی چنین دلباخته که شهادت را آرزوی نهایی خود و جانبازی در راه محبوب خود را آرمان اصیل خویش می‌دانند.
افتخار بر رزمندگانی که جبهه‌های نبرد را با مناجات خویش و راز و نیاز با محبوب خود عطرآگین نمودند. فخر و عظمت بر جوانان عزیزی که در راهی قدم برداشته و پاسداری از مکتبی می‌کنند که شکست‌ناپذیر و سر تا پا پیروزی است و ننگ بر آنان که در راهی جان خود را هدر می‌دهند و عرض و آبروی خود را می‌برند که پیروزی‌شان شکست و زندگی‌شان ننگ‌آفرین است.
اینجانب از فرماندهان محترم و رزمندگان عزیز قوای مسلح نظامی و انتظامی، ارتشی، سپاهی، بسیج مستضعفان، ژاندارمری، شهربانی، عشایر محترم، نیروهای نامنظم و مردمی تشکر و قدردانی می‌کنم.
درود بر شما و همه آنان که برای اسلام و کشور عزیز خود حماسه آفریدند.
از خداوند تعالی پیروزی نهایی رزمندگان اسلام و سلامت و سعادت همگان را خواهانم.
والسلام علیکم و رحمه‌الله و برکاته
روح‌الله الموسوی الخمینی.»
"لینک صفحه دکتر رضایی در اینستاگرام" 
"کانال تلگرام دکتر رضایی را دنبال کنید" 