واکاوی گفتمان های دکتر محسن رضایی

مصطفی نجفی:

قبل از پرداختن به گفتمان دکتر محسن رضایی در حوزه های موضوعی مختلف، لازم است تعریف مشخصی از گفتمان داشته باشیم.

« ﻓﻀﺎﯼ ﺫﻫﻨﯽ ﻭ ﺭﻭﺍﻧﯽِ ﻣﺴﻠّﻂ ﻭ ﺯﺑﺎﻥ ﺧﺎﺻﯽ ﮐﻪ ﻣﺮﺩﻡ ﺩﺭ ﯾﮏ ﻭ ﺩﻭﺭﻩ ﯼ ﺧﺎﺹ ﺑﺎ ﺁﻥ ﺳﺨﻦ ﻣﯽ ﮔﻮﯾﻨﺪ را میتوانیم تحت عنوان گفتمان تعریف و تبیین نماییم. در ادامه ﺿﺮﻭﺭﺕِ ﺷﻨﺎﺧﺖِ این گفتمان ﺑﺮﺍﯼ ﺍﺻﻼﺡ ﻭ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻭ ﯾﺎ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﺩﺭ ﭼﻬﺎﺭﭼﻮﺏ ﺁﻥ، ﺍﻧﮑﺎﺭﻧﺎﭘﺬﯾﺮ ﻭ ﻏﯿﺮﻗﺎﺑﻞ ﺍﺟﺘﻨﺎﺏ ﺍﺳﺖ».

همچنین، اگر فرد یا گروهی در فاصله ی زمانی مشخص، به طور پراکنده مجموعه گفتارها و یا سخنانی را ابراز دارد و فی المجموع بتوان از همه ی آن ها برداشت خاصی کرد و آن شخص یا گروه را با توجه به این گفتارها مشخّص نمود، می گویند «گفتمان» خاصی بر آنان حاکم است. شاید بتوان گفتمان را در قالبی بسیار خلاصه و ساده، چنین تعریف کرد: «زبان خاصی که هر کسی با آن صحبت می کند و به وسیله ی آن در برابر دیگران موضع گیری می نماید».

در همین راستا، برآن شدیم گفتمان دکتر محسن رضایی را در زمینه های مختلف موضوعی با توجه به دوره های مختلف حیات سیاسی ایشان بررسی نماییم. دکتر محسن رضایی در دوره های مختلف تاریخی بعد از انقلاب نشان دادند که صاحب گفتمان هستند. این دوره های تاریخی را می توانیم به دوره های مختلف قبل از انقلاب و مبارزات سیاسی، دوران دفاع مقدس، دوران بعد از جنگ تا خروج از سپاه، دوران فعالیت های سیاسی، سه دوره انتخاباتی و دوران حاضر و بازگشت به سپاه تقسیم بندی کنیم. مطابق با هر کدام از این دوره ها گفتمان های مختلفی توسط ایشان تعریف، بازتعریف و گاها به عنوان گفتمان مسلط (دوران دفاع مقدس) عملیاتی شد. به طورکلی، گفتمان دکتر رضایی را می توان در محورهای ذیل مورد واکاوی قرار داد:

· امنیت و دفاع

· اقتصاد و معیشت

· سیاست

· سیاست خارجی

---

» امنیت و دفاع

در حوزه دفاعی و امنیتی کشور رهیافت ها و دیدگاه های مختلفی مطرح می شود. در این میان، دو گفتمان با دو رویکرد کاملا متفاوت حضور دارند و سعی در مسلط کردن گفتمان امنیتی خود دارند. یک طیف گفتمانی معتقد است ما باید در حوزه دفاعی و امنیتی تهاجمی عمل نماییم و در برخورد با دشمنان صرفا از اقتدار نظامی خود بهره ببریم؛ طیف دوم در گفتمان امنیتی-نظامی ج.ا.ایران برخلاف طیف اول، معتقدند باید در چارچوب مرزهای ملی خود محصور باشیم و تنها باید زمانی از اقتدار نظامی و دفاعی خود استفاده کنیم که مورد تهاجم دشمن قرار گیریم و به هیچ صورتی نباید فراتر از مرزهای خود عمل کنیم.

در مقابل این دو طیف گفتمانی در حوزه دفاع و امنیت،گفتمان دیگری وجود دارد که راه میانه را برگزیده و برآن است که نه باید دنبال تهاجم باشیم و نه دفاع مطلق؛ بلکه باید به دنبال «اقتدار دفاعی» باشیم. نماینده این گفتمان فرمانده هشت سال دفاع مقدس یعنی دکتر محسن رضایی است. از نظر محسن رضایی، اقتدار دفاعی سه مولفه مشخص دارد؛ توان دفاعی، بازدارندگی و ضریب امنیتی. به بیانی دیگر می توان اقتدار دفاعی را توازنی بین دفاع و پاسخ به تهاجم تلقی کرد. در واقع، در گفتمان اقتدار دفاعی محسن رضایی، ج.ا. ایران ضمن اینکه باید بتواند به دفاع موثر و همه جانبه از خود اقدام کند باید قادر باشد ضربه های متقابلی نیز در صورت تجاوز و تهاجم به دشمن وارد کند. این گفتمان هم به بیشینه سازی توان دفاعی کشور منجر می شود و هم در عین حال ارتقای توان بازدارندگی را باعث می شود و در نهایت اینکه ضریب امنیتی کشور در مواجه با تهدیدات منطقه ای و بین المللی را ارتقا می بخشد. در گفتمان«اقتدار دفاعی» تهدیدات امنیتی باید از مرزهای فوری ایران خارج شوند تا کشور به راحتی در برابر این تهدیدات آسیب پذیر نشود. حضور مستشاری ج.ا. ایران در عراق و سوریه نیز در چارچوب این گفتمان دفاعی-امنیتی قابل تبیین است.

در این زمینه و برای تقویت این گفتمان، کادرسازی و بهره گیری از نیروهای متعهد و متخصص در حوزه دفاع و امنیت و تاسیس نهادهای پژوهشی و دانشگاهی در حوزه امنیت و دفاع از اهمیت بالایی برخوردار است.بدون شک به همین دلیل بود که سردار محسن رضایی در زمان فرماندهی سپاه پاسداران، دانشگاه امام حسین، دانشگاه علوم پزشکی بقیةالله و دانشکده فرماندهی سپاه را تأسیس کرد و در سال ۱۳۶۸ و پس از پایان جنگ نیز قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا در سپاه پاسداران را راه‌اندازی کرد.

برخلاف گفتمان های دیگر ایشان در حوزه های دیگر که در ادامه به آن ها پرداخته می شود، گفتمان امنیتی_نظامی ایشان هم گفتمانی مستقل بوده و هم مسلط. مستقل بوده چراکه که نماینده اصلی این گفتمان ایشان بوده است و مسلط بود به این دلیل که هم در دوران دفاع مقدس و هم بعد از دوران دفاع مقدس تاکنون این گفتمان در حوزه عملی و در سیاست های کلان امنیتی نظام حاکم بوده است و در چارچوب این گفتمان امنیتی-دفاعی بود که کشور از تهدیدات امنیتی مختلفی عبور کرده است و در حال حاضر بازگشت ایشان به حوزه نظامی کشور را نیز باید تلاشی برای پیشبرد این گفتمان دانست. تلاشی که با تهدیدات پیش روی ج.ا. ایران رابطه مستقیمی دارد.

» اقتصاد و معیشت

پس از پایان جنگ ایران و عراق، محسن رضایی تحصیلات مهندسی خود را نیمه کاره گذاشت و در مقطع کارشناسی رشته اقتصاد در مرکز آموزش سازمان برنامه و بودجه به ادامه تحصیل پرداخت و پس از مدتی، وی توانست در سال ۷۹ دکترای خود را از دانشگاه تهران دریافت نماید. در سال ۱۳۷۶ با حکم رهبر معظم انقلاب، به سمت دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام منصوب و به ریاست کمیسیون اقتصاد کلان مجمع تشخیص مصلحت برگزیده شد. محسن رضایی در این سال‌ها فعالیتش را در مجمع تشخیص مصلحت نظام متمرکز کرده‌است. از کارهای او در این شورا می‌توان به نقش او در تدوین سند چشم انداز بیست ساله ایران و نیز اصلاح قانون سرمایه‌گذاری خارجی در مجمع تشخیص مصلحت اشاره نمود.

دکتر محسن رضایی بعد از پایان جنگ با درک شرایط و با توجه به درکی که از تحولات آینده کشور داشت لباس رزم نظامی را موقتا از تن خارج نمود و در لباس جدیدی به نام اقتصاد پا به عرصه گذاشت. پوشیدن این لباس رابطه مستقیمی با دغدغه های ایشان نسبت به مسائل در اولویت و مهم کشور داشت. دغدغه ایشان نسبت به آینده کشور به ویژه در زمینه اقتصاد را در بحبوحه جنگ و در خاطرات شهید حسن باقری به خوبی می توان نشان داد. شهید حسن باقری در این خاطرات نوشته است: « برادر محسن آمد و صحبت کرد و گفت که این یک واقعیت است که آمریکا در داخل هر کاری که می‌توانست انجام دهد، انجام داده است مانند مجاهدین، کردستان، بنی‌صدر و جنگ و در تمام این موارد که می‌خواست ما را به سقوط بکشد ناکام مانده است، کاری نتوانسته پیش ببرد، از این به بعد دو اقدام از خارج علیه ما انجام می‌شود، یک منزوی کردن ایران در خارج در زمینه سیاست خارجی و دیگری محاصره شدید اقتصادی». بنابراین ایشان با تیزبینی و نگاه موشکافانه خود چالش ها و تهدیدات پیش روی انقلاب اسلامی را مورد شناسایی قرار داد و به همین دلیل بود که بعد از پایان جنگ و خروج از سپاه، دغدغه های خود را بیش از هر موضوع دیگری بر اقتصاد ملی و معیشت مردم معطوف نمود و برای شکوفایی اقتصاد ایران و برون رفتن از چالش هایی همچون تحریم های اقتصادی ایالات متحده و غرب، نظریات اقتصادی متناسب با شرایط و ظرفیت های اقتصادی ایران را ارائه نمود.

دکتر رضایی در انتخابات ریاست جمهوری سال های 1388 و 1392 بنا به گفته تمامی موافقان و مخالفان ایشان،تنها کاندیدی بود که در حوزه اقتصاد برنامه های مدونی را ارائه نمود. اجزای گفتمان اقتصادی دکتر رضایی در این برهه حول محور چند مفهوم و برنامه مشخص تدوین شده بود؛ «مردمی کردن اقتصاد»، «فدرالیزه کردن اقتصاد ایران»، «اقتصاد مقاومتی»، «یارانه سبز جهت احیا و تقویت کشاورزی در ایران»، «فاصله گرفتن از اقتصاد نفتی و توجه به صادرات غیرنفتی».

در همین راستا، دکتر رضایی معتقدند پیشرفت دو بال دارد که ما تا کنون در یک بال آن موفق بوده‌ایم. آن یک بال سیاست، امنیت و رشد در زمینه ادوات تسلیحاتی است؛ اما آن بالی که نیاز به تقویت دارد بال اقتصاد است. از نظر ایشان، اگر بتوانیم به همان اندازه ای که در حوزه امنیتی و سیاسی به توانمندی رسیده ایم، بتوانیم در حوزه اقتصاد نیز با توجه به ظرفیت های عظیم اقتصادی در ایران به توانمندی کافی برسیم، آنگاه خواهیم توانست با دو بال قدرتمند قله های توسعه و پیشرفت را در تمامی عرصه ها در داخل و خارج فتح کنیم.

در حوزه اقتصاد گفتمان ایشان یک گفتمان مستقل است. مردمی کردن اقتصاد یا فدارالیزه کردن اقتصاد یک گفتمان مستقل اما غیر مسلط است. گفتمان اقتصادی ایشان از آن جهت مستقل است که اجزای اصلی گفتمان اقتصادی ایشان همچون فدرالیزه کردن اقتصاد و مردمی کردن اقتصاد فقط توسط ایشان مطرح شده است و خود نماینده اصلی این گفتمان بوده است. در انتخابات سال 88 این گفتمان اقتصادی برای مردم شناخته شده نبود اما در انتخابات سال 92 وقتی گفتمان اقتصادی ایشان برای بخشی از مردم مورد شناسایی قرار گرفت، آرای ایشان حدودا شش برابر شد و این گفتمان به عنوان یک گفتمان مستقل در میان مردم شناخته شد؛ به طوری که مفاهیمی مانند فدرالیزم اقتصادی و مردمی کردن اقتصاد نام محسن رضایی را در اذهان متبادر می نماید. با این حال، گفتمان اقتصادی دکتر محسن رضایی علی رغم مستقل بودن، به گفتمان مسلطی در اقتصاد ایران تبدیل نشد چرا که ابزارهای موثر جهت مسلط کردن این گفتمان وجود نداشت.

 » سیاست

گفتمان دکتر محسن رضایی در عرصه سیاست بعد از خروج از سپاه آغاز شد و در فعالیت های انتخاباتی در انتخابات های ریاست جمهوری سال های 84، 88 و 94 به تکامل رسید. در این سه دوره انتخاباتی، برخلاف تمامی احزاب و جریانات سیاسی که از هر فرصت و ابزاری برای خارج رقبا از صحنه رقابت استفاده می کردند، دکتر محسن رضایی ادبیات سیاسی اصیل و تازه ای را مطابق با گفتمان اسلام و انقلاب اسلامی که همانا وارد کردن اخلاق به حوزه سیاست و اخلاق گرایی سیاسی بود را در فضای سیاسی کشور وارد نمود. ایشان بارها تاکید نمودند که لازمه وحدت و انسجام داخلی به ویژه در سطح نخبگان سیاسی اخلاق گرایی سیاسی است و معتقدند که فرایند گفتگو و مفاهمه بین جریانات سیاسی بر سر منافع ملی میسر نمی شود مگر با بازگشت اخلاق به سیاست.

در حوزه سیاسی، گفتمان ایشان به ویژه در دوران انتخابات یک گفتمان کاملا مستقل بود. گفتمان ایشان در آن زمینه از آن جهت مستقل بود که برگرفته از هیچ کدام از جناح های سیاسی داخلی نبود. نه برگرفته از گفتمان اصول گرایی بود و نه اصلاح طلبی. یک راه سوم بود جهت ایجاد یک گفتمان مستقل در فضای نابسامان گفتمانی و بحران گفتمانی در میان جناح های سیاسی کشور. اجزای این گفتمان متشکل بود از دولت ائتلافی، دولت آشتی ملی، گفتگوی ملی در میان جناح های سیاسی، بازگشت اخلاق به سیاست و اخلاق گرایی سیاسی و...

» سیاست خارجی

گفتمان ایشان در حوزه سیاست خارجی یک گفتمان تلفیقی و نه وابسته یا مستقل است. به طور مثال، ایشان در حوزه سیاست خارجی معتقدند از دو مسئله ای که هر دو جناح عمده داخلی سیاسی در حوزه سیاست خارجی دنبال می کنند باید پرهیز شود و به سمت یک راه سوم نیز در این حوزه حرکت کنیم. ایشان در حوزه سیاست خارجی افتادن کامل به دامان غرب و ایالات متحده که مورد نظر یک جناح سیاسی است را رد می کند و از سوی دیگر الگوی ماجراجویانه و تقابل گرایانه جناح دیگر را نیز طرد می کند و خواهان گفتمان «اقتدار و تعامل» همزمان در نظام بین الملل است. در واقع هم خواهان تعامل تومان با جامعه جهانی است و هم در صورت لزوم برخورد اقتدار آمیز. این الگو بیشتر در پی تحمیل کردن قدرت جمهوری اسلامی ایران بر جامعه جهانی و قدرت های منطقه ای و فرا منطقه ای است. مسئله هسته ای به خوبی اهمیت این گفتمان را نمایان کرده است. غرب و ایالات متحده در مسئله هسته ای نه با تعامل و کوتاه آمدن ما سرسازگاری نشان داد و نه با تقابل و ماجراجویی ما. غرب موقعی به این نتیجه رسید که باید واقعیت هسته ای ایران را به رسمیت بشناسد که از یک سو می دانست که توانمندی هسته ای ج.ا.ایران به نقطه ای رسیده که امکان از بین بردن آن وجود ندارد و از سوی دیگر این واقعیت را درک نمود که ایران بازیگری تعامل زا است که اگر با منطق با آن برخورد شود رویکرد صرفا تقابل گرایانه نخواهد داشت. بنابراین از این طریق بود که جمهوری اسلامی ایران واقعیت قدرت خود در موضوع هسته ای را با در پیش گرفتن یک مسیر میانه نسبت به دو رویکرد دیگر، بر غرب تحمیل نمود.

به طور کلی، گفتمان محسن رضایی به غیر از گفتمان امنیت و دفاع که هم مستقل بوده و هم مسلط، در حوزه های دیگر اگرچه گفتمان های مستقلی بوده اند اما ابزارهای لازم برای مسلط شدن بر ساختار سیاسی، اقتصادی و سیاست خارجی کشور را نداشته است. بدون شک اصرار دکتر رضایی برای حضور در انتخابات در ادوار گذشته را باید در استفاده از ابزارهای اجرایی جهت مسلط کردن این گفتمان ها و توسعه همه جانبه کشور ارزیابی نمود.

مصطفی نجفی

کارشناس ارشد روابط بین الملل