نقش عمده سرلشکر محسن رضایی، فرمانده وقت سپاه در تاریخ نگاری جنگ

در سال 59 سیل اخبار و اطلاعات واقعی دریافت شده در کلیه‌ی سطوح مرتبط با جنگ، گزارشات مطرح شده در استانداری‌های استان‌های جنگ زده، خبرگزاری‌ها، فرماندهان مناطق سپاه و...،که از تحریف‌های احتمالی توسط عناصر موجود در دولت بنی‌صدر و گروه‌های سیاسی در جامعه خالی نبود، عامل اصلی برانگیختن احساسات جوانانی شد که شاید تا آن زمان به رخدادها به دید ثبت و ضبط وقایع و تاریخ‌نگاری نیندیشیده بودند.
‌خبر رشادت‌ها در خطوط اول درگیری با دشمن ونسیم زیبای عشق ورزیدن‌های مخلصانه‌ی مردمی‌ به قدری مقهور کننده و مست کننده بود که ناخودآگاه عرق شرم بر پیشانی انسان نقش بست و پی آمد آن، حرکت برای قدر شناسی از آن را به‌دنبال داشت. در زمانی که هیچ تشکیلات منسجم و منظم جهت مقابله‌ی نظامی ‌با عراق وجود نداشت وکلیه‌ی حرکت‌های مؤثر به‌صورت مردمی ‌انجام می‌شد، دفتر سیاسی سپاه با ترکیب بیش از هشتاد درصد نیروی جوان (متولدین سال‌های 1336 تا 1342) به ادای تکلیفی دیگر در عرصه‌ی انقلاب همت گمارد. تا آن زمان هیچ سازمان و نهادی در این عرصه، وظیفه‌ای برعهده نداشت و فعالیتی نمی‌کرد.
 ‌بخش تاریخ جنگ در خرداد ماه سال 1360 با دغدغه‌ی جلوگیری از زیان بیش‌تر در عرصه‌ی ثبت و حفظ آثار و رخدادهای جنگ تحمیلی، آغاز به‌کار کرد به عبارت دیگر، بخش مزبور از همان ابتدا بر پایه‌ی نظریه‌ی ‌پیوستگی جنگ و انقلاب‌، جنگ را به مثابه‌ی واقعه‌ای تاریخی‌ ـ عاشورایی می‌نگریست که اهمیت ثبت اتفاقات و رویدادهای آن ـ به‌منظور دور نگه داشتن از هرگونه تحریف یا بهره برداری‌های سیاسی ـ را کم‌تر از حضور در خطوط جلویی نبرد نمی‌دانست. به همین منظور با روش و ساختاری کاملاً بومی ‌و خودجوش، تاریخ‌نگاری جنگ را وجه‌ی همت خود ساخت، به‌نحوی که این روش تاریخ‌نگاری در مقایسه با تاریخ‌نگاری ایران معاصر، پدیده ای پیشرفته تر و متمایز می‌باشد.
‌در اولین دستورالعمل‌های آموزشی برای محققان اعزامی ‌به جبهه‌های جنگ، رویکرد بخش تاریخ جنگ به موضوع، توصیف شده است. بخشی از این توصیف که در حقیقت بیان‌گر مبانی علمی ‌و معرفتی دست اندرکاران دفتر سیاسی سپاه از نقطه‌ی آغاز می‌باشد به این شرح است:
‌از نظر ما جنگی که با آن درگیر هستیم چیزی جدای از انقلاب ما نیست، بلکه انقلاب اسلامی‌ در ادامه‌ی حرکت خود با مسایلی از جمله جنگ تحمیلی عراق روبه رو شده است. از این رو ضبط و نگارش تاریخ جنگ شاخه‌ای از ضبط و نگارش تاریخ انقلاب اسلامی ‌است. به‌طور کلی ‌نوشتن تاریخ‌ یک پدیده‌ی جدید است که در دوره‌ی جدید، اهمیت بسیاری به آن داده شده است، در کشورهایی که در آن‌ها انقلاب شده، بودجه‌های عظیم و تدارکات وسیعی برای این امر اختصاص داده شده است و نیروهای انسانی فعال و فراوانی بسیج شده‌اند تا بتوانند جزءجزء انقلابشان را گردآوری و ارایه نمایند.
 ‌مثل تمام ابعاد انقلاب اسلامی‌که در صورت خودجوشی و دوری کردن از قالب‌ها و سیستم‌های کلاسیک، موقعیت‌های بالایی داشته ایم، در امر تاریخ‌نویسی هم در صورتی می‌تواند کاری درخور انقلاب انجام بگیرد که کلیه‌ی قالب‌ها و روش‌های کلاسیک را کنار گذاشته و به روش‌ها و طرح‌هایی که از خود انقلاب اسلامی ‌می‌جوشد دست پیدا کنیم. بنابراین در وهله‌ی اول، دامنه‌ی گزینش مطالب و موضوعاتی که به‌نحوی با مسأله‌ی جنگ مربوط می‌گردد در حد بسیار وسیعی باید انتخاب شود و از اصلی و فرعی کردن‌ها و نادیده گرفتن مطالبی که در ابتدا لزومی‌ برای گردآوری آن دیده نمی‌شود تا حد امکان بایستی پرهیز کرد. در وهله‌ی دوم، که مواد اولیه تا حد امکان و همه جانبه جمع‌آوری گردید، می‌توان با روش تاریخ عقلی، آن هم عقل مبتنی بر وحی نه عقل اومانیستی و غربی، کار را ادامه داد.
‌گزینشی که در مراحل بعد صورت می‌گیرد با توجه به بینش اسلامی ‌ما می‌تواند این موضوعات را عمده کند:
 ‌1ـ نقش عقیده در جنگ: برخلاف جنگ‌های دیگر که براساس دنیاپرستی شروع شده، ادامه یافته و تمام شده است، غربی‌ها نیز اعتراف می‌کنند که ایمان، عنصر اصلی ما در این جنگ است. هر چند با بدجنسی و با تمسخر آن را به‌صورت ‌قبض بهشت به‌دست بسیجی‌ها دادن‌ یاد می‌کنند. (بدیهی است که اسلام به عنوان عقیده و رهبری ولایت فقیه و ... تماما در این راستا قرار دارند.)
 ‌2ـ مردمی‌ بودن انقلاب اسلامی ‌و به تبع آن جنگ تحمیلی: (این قید به‌معنی اسلامی‌ بودن نیست بلکه توضیح آن است) مردمی ‌بودن به‌معنای فراگیر بودن آن است. یک نگاه به انقلاب‌های دیگر نشان می‌دهد که هیچ کدام از آن‌ها، این فراگیری که انقلاب ما داشته و دارد را برخوردار نبوده‌اند.
3ـ خودجوشی‌ها و الگو نگرفتن‌ها: به‌عنوان مثال سپاه و جهاد ما که تاکنون بزرگ ترین حلال مشکلات انقلاب بوده‌اند و از عوامل تعیین کننده در تداوم انقلاب به‌شمار می‌رفته و می‌روند، از هیچ ارتش یا ارگان دیگری الگو نگرفته‌اند. در جنگ تحمیلی هم این خودجوشی‌ها جای مهمی ‌دارد که باید نشان داده شود.
4ـ مطلق ندیدن نقش‌ها: برخلاف تئوری‌هایی نظیر آن‌چه مارکسیست‌ها و نظایر آن‌ها به‌دست می‌دهند که بر اساس آن‌ها فی‌المثل طبقه‌ی کارگر هر چه هست و هر جا هست، انقلابی، جنگ جو و ... دیده می‌شود، ما به یک امر مشخص در مراحل مختلف انقلاب و جنگ، نقش واحد و عملکرد ثابتی را نمی‌توانیم بدهیم؛ مثلاً بازار، روحانیت، ارتش و ... اولاً همه‌یک دست نبوده (به خلاف قالب‌سازی‌ها) ثانیاً در مراحل مختلف نقش آن‌ها فرق می‌کند و یکسان نیستند.
5 ـ بسیاری مسایل دیگر نظیر مستضعفین، جریانات ضدانقلابی آشکار و نهان (مثلاً انگیزه‌های ناسیونالیستی در جبهه‌ها،) تحولات جهان و منطقه در پی تحولات جنگ‌، حرکات ویژه‌ی دشمن در مقاطع خاص و ... می‌تواند به‌عنوان موضوعات برجسته در نظر گرفته شود که انتخاب این موضوعات در مراحل بعدی هم به‌معنای نفی و کنار گذاردن موضوعات دیگر نخواهد بود.
‌هم‌چنین در نخستین مکتوبات مربوط به توضیح وظایف بخش تاریخ جنگ دفتر سیاسی در مورد اهداف و ضرورت‌های کار آمده است:
‌با الهام گرفتن از رهنمودهای امام درباره‌ی ضرورت ثبت تاریخ جنگ و از آن‌جایی که هیچ مرجعی عهده‌دار پرداختن به این امر نشده و هر روز که از جنگ می‌گذشت برادران عزیزی به خیل شهدا می‌پیوستند و خاطرات و تجربیات زیادی را با خود بهمراه می‌بردند، شورای عالی سپاه طی مصوبه‌ای دفتر سیاسی را موظف به جمع‌آوری و ثبت مسایل جنگ نمود.
هدف از تشکیل بخش جنگ دفتر سیاسی تحقق بخشیدن به رهنمودهای امام امت و ضرورت‌های انقلاب بر پایه‌ی سه مشخصه‌ی بارز انقلاب یعنی رهبری، مکتب و مردم با دیدگاه‌های زیر بود که بر آن شدیم مصداق‌های بارز این سه اصل را در این جنگ الهی جمع‌آوری نماییم.
‌مکتب: از آن جایی‌که انقلاب ما یک انقلاب اسلامی‌ و الهی است و جنگ ما و چگونگی جنگیدن ما براساس اصول و خط‌مشی‌ای که مکتب ما مشخص کرده، می‌باشد لذا نقش مکتب در زوایای مختلف جنگ از ایثارها، شهادت‌ها، مقاومت‌ها، تصمیمگیری‌ها گرفته تا امدادهای غیبی و کمک‌های الهی به‌عنوان خط اصلی کار، مدنظر می‌باشد.
‌رهبری: در جامعه‌ی اسلامی، رهبری (ولایت فقیه) که نقش عمده و اساسی را در هدایت و بسیج مردم در دفاع و حراست از حریم اسلام برعهده دارد و یکی از مسایل عمده و بارز و مشخص این انقلاب به‌شمار می‌آید، در جنگ نیز نقش سرنوشت‌سازی را دارا می‌باشد و روح ولایت در جای جای و لحظه لحظه‌ی جنگ انقلاب اسلامی ‌با کفر حضور داشته که باید نمودها و مسایل آن مشخص، جمع‌آوری و ارایه گردد.
‌مردم: اراده، ایثار و از خودگذشتگی مردم که برپایه‌ی اعتقاد آن‌ها به مکتب و رهنمود گرفتن از امام امت استوار است و در لحظات و مقاطع مختلف جنگ، این امر را با مقاومت‌ها، فداکاری‌ها، شهادت‌ها و ... به اثبات رسانیده‌اند، یکی از مسایل دیگری است که باید از جبهه‌های نبرد و میان رزمندگان گرفته تا ده کوره‌ها و شهرهای دور افتاده از جبهه، در میان پیرمردان و پیرزنانی که هر آن‌چه در توان دارند در طبق اخلاص گذاشته‌اند و جنگ را پشتیبانی می‌نمایند دنبال گردد.
‌مقدمات اولیه‌ی شکل‌گیری بخش جنگ از سوی آقای ابراهیم محمدزاده مسؤول وقت دفتر سیاسی سپاه و به‌هنگام شرکت در سمینار فرماندهان و پس از گفت‌وگو با فرمانده‌ی وقت سپاه خوزستان آقای علی شمخانی انجام شد. البته تلاش و حمایت آقای محمدزاده برای ثبت تاریخ جنگ در کلیه‌ی شرایط و در طول خدمت ایشان در سپاه، همواره جریان ادامه داشت. سخنان امام خمینی خطاب به رزمندگان مبنی بر این‌که ‌میدان‌های نبرد شما در تاریخ ثبت خواهد شد‌ روح تازه‌ای به‌جمع برادران دمید و چنین تصور می‌شد که تحقق سخنان امام، به مثابه‌ی سلاح بر دوش گرفتن رزمندگان است.
 ‌ثبت تاریخ جنگ با اعتقادات متولیان در هم آمیخت و پی گیری شد. اگر این مهم نبود، سختی‌ها و دشواری‌های کار از یک سو و از سوی دیگر تمایل به حضور در کنار رزمندگان و شرکت در عملیات، مانع از تداوم ثبت تاریخ جنگ می‌شد.
 ‌در پایگاه منتظران شهادت، واقع در گلف اهواز برای نخستین بار مذاکره‌ای تا حدی مجادله‌آمیز با حضور مسؤول قسمت جنوب بخش مزبور و شهید حسن باقری صورت گرفت، پس از توضیحات زیاد برادر مسؤول درباره‌ی ابعاد مختلف تاریخ جنگ و ضرورت و جمع‌آوری اسناد و مدارک و ... برادر حسن با آن پیشانی بلند و نورانی‌اش سری به زیر انداخت و با لحنی سرد گفت:
‌شما اصلاً نمی‌دانید چه می‌خواهید، بروید اوی این را مشخص کنید.‌ ‌
 ‌این برخورد در ابتدا متأثر کننده می‌نمود، لیکن برای شروعی مستحکم و برنامه‌ریزی شده لازم بود. از این رو پس از گذشت چند ماه، واقعی بودن آن رهنمودها محرز گردید، تا جایی که به جرات می‌توان حسن باقری را یکی از حامیان اصلی بخش جنگ دفتر سیاسی تلقی کرد. واقعیت این بود که گروه اویه‌ی راویان می‌خواستند هر آن‌چه بر مردم گذشته، آن‌چه رزمندگان انجام داده و می‌دهند، تصمیماتی که در سطوح مختلف گرفته شده و می‌شود، برخوردی که جهانیان با پدیده‌ی انقلاب اسلامی‌دارند و ... همه و همه‌ی دقایق را آن‌چنان که هست ثبت و نگه داری کنند ولی این مهم با توان چند نفری، آن هم با تجربه و توان اندک در بحبوحه‌ی جنگ و آتش و خون، جز با محدود کردن حوزه‌ی عمل میسر نبود و هر چه تحولات متعدد و فراوان به وجود می‌آمد، ضرورت این مهم بیش‌تر رخ می‌نمود، در ماه‌های اول سال 1360 وقتی مسؤول اطلاعات عملیات آبادان جمع راویان را به اتاق کار خود دعوت کرد، پارچه‌ی سفیدی را از روی دیوار به کنار زد. روی کاغذی که خطوط عمودی، افقی، منحنی، دایره، مستطیل کشیده شده بود، شروع به دادن توضیحاتی کرد او در خاتمه‌ی سخنان خود، که جالب ولی مبهوت کننده بود، گفت:
 ‌‌ما از شما برادران که از ستاد مرکزی سپاه به این‌جا می‌آیید توقع داریم که در این فضا با این همه پیچیدگی‌ها به ما راه کار ارایه کنید.‌
 ‌این اولین آشنایی راویان با کالک و نقشه‌ی عملیاتی بود. کلاس درسی که نه در دانشکده‌ی نظامی‌ بلکه در کانون وقایع نظامی‌باید فرا گرفته می‌شد. همان‌گونه که سپاه با اتکا بر نیروی مردمی ‌وارد جنگی نابرابر شده بود، بخش جنگ نیز به لحاظ جایگاه تشکیلاتی خود (زیر مجموعه‌ی دفتر سیاسی ستاد مرکزی سپاه که رییس آن از مسؤولین تصمیم گیرنده در شورای فرماندهی سپاه محسوب می‌شد،) باید توان تجزیه و تحلیل آن‌چه در جبهه‌ها و پیرامون جنگ می‌گذشت را می‌یافت. مطالعه‌ی کتب موجود روش تحقیق و وقایع نگاری و آشنا شدن با الفبای حاکم بر صحنه‌ی نبرد (اعم از نقشه خوانی، فن کالک، تجزیه و تحلیل توانایی‌های خودی و دشمن و ...) از جمله مواردی بود که چند ماه پس از شروع کار آغاز شد. بررسی تاریخ جنگ‌ها در دنیا نشان می‌داد که این امر مهم به‌نحو شایسته‌ای مورد توجه مورخان بوده است. نکته‌ی جالب این بود که تا آن زمان در جنگ‌های اول و دوم جهانی تا جنگ ویتنام، مقوله‌ی تاریخ‌نگاری هم زمان با جنگیدن سربازان انجام شده بود. چه بسا در آن زمان، مورخین در لباس یک سرباز با حضور در صحنه‌ی نبرد اقدام به ثبت واقعیت‌های جنگ می‌نمودند. البته درک این دیدگاه با توجه به نظریه‌های مختلف در مورد چگونگی تاریخی شدن حوادث، محل چالش بود، بر اساس دیدگاهی دیگر ما باید صبر می‌کردیم حداقل یک دوره‌ی صد ساله از وقوع جنگ می‌گذشت، سپس با توجه به آثار و پیامدهای آن، مطالعه و تحقیق تاریخی به‌عمل می‌آوردیم. یا این‌که صرف اهمیت و عظمت جنگ کافی بود که در زمان وقوع آن اقدام به تاریخ‌نگاری نماییم. در نهایت بخش جنگ دفتر سیاسی سپاه مبتنی بر مبانی علمی‌و معرفتی خاص و اهداف و انگیزه‌های انقلابی و اعتقاد به تولید اندیشه‌های بومی ‌و مردمی، با جنگ به‌عنوان یک حادثه‌ی تاریخی برخورد کرد. سازمان دهی اولیه‌ی راویان در مناطق مختلف جنگی انجام شد. در وهله‌ی اول مصاحبه با شاهدان عینی جنگ، منجر به جمع‌آوری بیش از 700ساعت نوار مصاحبه شد. به موازات تحول در روند جنگ و شکل‌گیری عملیات آزادسازی مناطق اشغالی و گسترش سازمان سپاه از گردان به تیپ و بعدها لشکر، روش ثبت تاریخ جنگ از گفت وگو با شاهدان و رزمندگان، به ضرورت حضور در روند شکل‌گیری حادثه تبدیل شد. این مهم، حاصل جلسه‌ی تصمیم گیری ای بود که در اهواز برگزار شد پس از جمع بندی جلسه از سوی فرمانده وقت سپاه ـ برادر محسن رضایی ـ مبنی بر این‌که پس از اتمام عملیات، کلیه‌ی اسناد به بخش تاریخ جنگ دفتر سیاسی تحویل شود. شهید حسن باقری اظهار داشت:
 ‌‌اگر این برادران مورد اعتماد هستند، چرا از ابتدا در کنار ما نباشند؟‌
 ‌وسعت نظر و توجه عمیق فرمانده وقت سپاه ـ برادر رضایی ـ ابعاد و ماهیت جنگ و تأثیر آن بر آینده‌ی انقلاب و شکل‌گیری هویت و سازمان سپاه، همراه با اعتماد به متولیان تاریخ جنگ، سبب گردید راویان از عملیات فتح‌المبین کار ثبت تاریخ جنگ را در کنار فرماندهان، با حضور در تمامی‌مراحل عملیات شامل: انتخاب منطقه، شناسایی، طرح‌ریزی، تصمیم‌گیری و فرماندهی عملیات دنبال نمایند. این مهم به مثابه‌ی یک تحول اساسی در روش گردآوری اسناد جنگ و ثبت و ضبط آن، هم زمان با وقوع حادثه بود. بخش جنگ دفتر سیاسی سپاه با استفاده از تجربیات میدانی خود و با بهره‌گیری از نظریات مطرح در زمینه‌ی وقایع‌نگاری به برقراری یک پل ارتباطی میان تهران و جبهه اقدام و به تدریج، تجربه‌های خود را منسجم کرد و شیوه‌های جمع‌آوری خود را با به‌کارگیری تجربه‌های به‌دست آمده و امکانات و تجهیزات موجود قوت بخشید.
 ‌شهید تقی رضوانی سرآمد راویان پراحساس وخردمند، برپایه‌ی دانسته‌های خود، واقعیات موجود، ضرورت‌ها و نیازهای گریزناپذیر امر جمع‌آوری و تدوین مسایل جنگ، تا چند ماه قبل از عملیات والفجر مقدماتی محور جلساتی بود که در بخش جنگ در تهران و منطقه‌ی جنوب برگزار می‌شد. نتیجه و جمع بندی آن جلسات زمینه‌ی ارایه‌ی دستورالعمل‌هایی گردید که برای جمع‌آوری مطالب عملیات‌ها در سطوح مختلف تیپ، لشکر و قرارگاه الزامی‌ بود.
‌از آن زمان به بعد احساس خالصانه‌ی برخاسته از عشق و ایمان راویان جنگ، سمت و سویی هدف‌مندتر یافت. در گزینش راویان نیز نکات اصولی‌تری لحاظ گردید تا با توان‌مندی ذاتی خود و تجربه‌های کسب شده در امر جمع‌آوری و ثبت وقایع از هیچ کوششی دریغ ننمایند. در سال 1363، پس از وقوع تحولاتی و به‌ویژه پس از قرار گرفتن دفتر سیاسی تحت نظر حوزه‌ی نمایندگی امام، وظایف جاری بخش تاریخ جنگ به مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه انتقای یافت. این مرکز در جایگاه تشکیلاتی، یکی از زیرمجموعه‌های فرماندهی کل سپاه، به‌وسیله‌ی عده‌ای از مسؤولان سابق دفتر سیاسی و کادرهای بخش تاریخ جنگ، در همین تاریخ تأسیس شد.
‌1ـ جلوگیری از تحریف تاریخ با گذشت زمان توسط جریان‌های سیاسی اعم از خودی‌ها یا جریان‌های ضدانقلابی، آگاهانه یا ناآگاهانه.
2ـ دخالت دادن هر چه بیش‌تر تاریخ سازان در تاریخ نویسی برای اصالت هر چه بیش‌تر تاریخ.
‌3ـ نمایش هر چه دقیق‌تر و عینی‌تر نقش ‌عقیده‌ در جنگ.
‌4ـ نمایش نظم نوین برخاسته از انقلاب و کارآیی آن در مقایسه با نظم قبل از انقلاب و نظمی‌که در دیدگاه‌های دیگر مطرح است.
 ‌5ـ نمایش اصل آن‌چه توفیق الهی است و از توجه به کتاب خدا، دستورات اسلام، ولایت فقیه و ... نشأت می‌گیرد و زدودن آن‌چه شکست‌آور و یأس‌آمیز است از خودمان و میراث تربیت غیراسلامی‌و بعضاً ضداسلامی ‌سنتی یا غربی که از هوای نفسانی شخصی و یا جمعی‌مان نشأت می‌گیرد.
6 ـ نمایش نقش پایینی‌ها در تاریخ ـ و نه تنها فرماندهان و مقامات عالی ـ به خلاف آن‌چه تاکنون معمول بوده است.
 ‌7ـ ارایه تاریخ جنگ با هویت (در هم آمیخته و دقیقاً تلفیق شده) فرهنگی، سیاسی و نظامی.
‌8 ـ ارایه‌ی تاریخ جنگ به‌عنوان قسمتی از تاریخ انقلاب اسلامی ‌نه به‌عنوان یک عمل و رخداد صرفاً نظامی.
 ‌اگر چه بخش جنگ به‌دلیل تنوع دیدگاه‌ها از همان نقطه‌ی آغاز دستخوش تغییرات ساختاری گردید، اما عمدتاً چهار قسمت به‌شرح زیر همواره فعال بوده است:
 ‌الف) قسمت تحقیق: از آن‌جایی که تاریخ جنگ دربرگیرنده‌ی کلیه‌ی مسایل و جنبه‌هایی است که مستقیم و غیرمستقیم بر روی جنگ تأثیر می‌گذارند، این قسمت می‌بایست بر پایه‌ی دو تقسیم بندی کلی محورهای عملیاتی (تا قبل از عملیات‌های بزرگ) و عملیات‌ها (شروع عملیات‌های بزرگ ثامن‌الائمه به بعد) به تحقیق و گردآوری مطالب می‌پرداخت:
 ‌1ـ چگونگی تحقیق بر روی محورهای عملیاتی:
‌در محورهای عملیاتی مرحله‌ی اول جنگ (قبل از شروع عملیات‌های گسترده،) تحقیق به‌صورت انجام مصاحبه با افراد، گرفتن کالک، اسناد، فیلم و عکس‌های آن محور به دو صورت اولیه و نهایی صورت می‌گیرد. در تحقیق اولیه، صرفاً مسایل جهت غنی کردن آرشیو، جمع‌آوری می‌شود و در تحقیق نهایی که با شروع کار تدوین در آن محور شروع می‌شود، مسایل جهت تکمیل کمبودهایی که در جریان تدوین مشخص می‌شود، جمع‌آوری می‌گردد.
 ‌2ـ چگونگی تحقیق پیرامون عملیات‌های گسترده:
 ‌تحقیق پیرامون عملیات‌های گسترده نیز به دو صورت اولیه و نهایی صورت می‌گیرد. تحقیق اولیه با مقدمات شروع یک عملیات آغاز و با جمع‌بندی نهایی پایان می‌پذیرد و با جمع‌آوری اسناد و مدارک عملیات، خلاصه‌نویسی، از جلسات و تعاملات فرمانده، بی‌سیم، مصاحبه، مشاهدات و ...، گرفتن عکس و ضبط کلیه‌ی جلسات طرح مانور، بی‌سیم، تلفن و مصاحبه ادامه می‌یابد.
‌ب) قست آرشیو: این قسمت در قالب پنج زیر مجموعه‌ی آرشیو نوارها، پیاده شده‌ی نوارها، اسناد و کالک، اخبار جنگ در مجلات و روزنامه‌ها و عکس و اسلاید سازمان‌دهی شده بود.
 ‌ج) قست تدوین: در این قسمت تدوین مطالب و مسایل مربوط به جنگ به دو صورت محوری و عملیاتی به شرح زیر انجام می‌پذیرفت:
1ـ چگونگی تدوین عملیات‌های گسترده از ثامن‌الائمه به بعد که ابتدا به‌صورت جامع در سطح مسؤولین و مرحله‌ی بعد با حذف مسایل سری و محرمانه به‌صورت تحلیلی در سطح عموم منتشر می‌گردید.
2ـ چگونگی تدوین محورهای عملیاتی (تا قبل از شروع عملیات‌های گسترده:)
 ‌د) قسمت تدارکات: وظایف تهیه، جمع‌آوری و نگهداری کلیه‌ی وسایل و امکانات مورد نیاز سایر قسمت‌های مختلف بخش را به‌عهده داشت.
 ‌تلاش بی‌وقفه‌ی، شبانه‌روزی و سازمان یافته‌ی راویان، خلاء بضاعت اندک و حتی ضعف قلمی ‌آنان را بیش از پیش جبران می‌کرد به‌طوری که آثار برجامانده از راویان شهید، شگفتی آفرین است زیرا ظرایفی در دست نوشته‌های آنان به کار رفته که اهل قلم را به ذوق می‌آورد.
 ‌هر اندازه آتش جنگ برافروخته تر می‌شد شرایط بر گروه محققین و راویان دشوارتر می‌گردید. آنان هم چون رزمندگان سلاح بردوش، هیچ گاه افتخار مجاهدت علمی‌ و شهادت‌طلبی را در جمع خود احساس نمی‌کردند بلکه در معرض انگ‌هایی از نوع عافیت طلبی و ... قرار می‌گرفتند.
 ‌در عملیات والفجر8 در جریان سرکشی‌های دوره ای، یکی از برادران راوی که از جمله نیروهای تکاور سپاه در آموزش‌های سال 58 بود و از قد و قامت ورزیده و برازنده ای برخوردار بود، مشاهده شد که از هق هق گریه، شانه‌هایش به‌شدت می‌لرزید و می‌گفت:
‌‌آخر این چه تکلیفی است که گردن گرفته‌ایم؟ وگر نه اسلحه به‌دست می‌گرفتم و روانه‌ی خط مقدم می‌شدم، امروز فرمانده تیپ وقتی بچه‌های اطلاعات از خط به سنگر آمدند و گزارش خط را می‌خواستند، بدهند مرا از سنگر بیرون کرد و گفت بچه‌های به این کوچکی خط اول می‌جنگند و تو با این هیکل نشستی قلم دست گرفتی و دکمه‌ی ضبط می‌زنی.‌
‌شاید سختی و فشار پاتک‌های عراقی و بمباران شیمیایی شدیدی که در عملیات فاو روی اردوگاه رزمندگان اسلام فرو می‌ریخت فقط می‌توانست توجیه این برخورد فرمانده باشد که البته در آن زمان، هیچ چیز نمی‌توانست با رسالت ثبت و ضبط وقایع ـ به‌شرحی که گفته شد ـ برابری کند، چه این‌که اگر این سلاح (قلم) بر زمین می‌ماند، رزمندگان سلاح در دستی که توان قلم فرسایی داشته باشند اندک بودند.
‌تدریجاً روش تاریخ‌نگاری جنگ از طریق مشاهده، گردآوری و نگارش به‌صورت جزوات آموزشی تدوین شد. در زیر آن‌چه می‌خوانید شامل سه سند از جزوات مذکور است که به مرور زمان و هم گام با رخدادهای خونین جنگ تدوین گردیده است و سپس به‌منظور تکمیل و توضیح جزوات مزبور، گزارش یک جلسه‌ی توجیهی برای راویان که در سال 1365 برگزار شده است و سپس بخشی از دفترچه‌ی راوی شهید تقی رضوانی انتخاب شده است. پس از آن آثار منتشر نشده و منتشر شده‌ی مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ به محضر خوانندگان محترم تقدیم می‌شود.
 
 

شرح وظایف محققین دفتر تحقیقات جنگ
کار اصلی برادران شامل دو محور به قرار زیر می‌باشد: 1) چه مطالبی، از چه منابعی و با چه روشی جمع‌آوری شود؟ 2) چگونگی تحویل مطالب به دفتر.
چه مطالبی، از چه منابعی و با چه روشی جمع‌آوری شود.
‌1ـ بودن در کنار فرماندهی و ضبط صحبت‌های او در مکان‌های مختلف حوی محور جنگ.
‌2ـ ضبط جلسات (با حضور فرماندهی، یا راجع به عملیات بدون حضور فرماندهی.)
‌3ـ مصاحبه با فرماندهان و مسؤولین.
‌4ـ نوشتن گزارش روزانه (جمع‌بندی روزانه.)
‌5 ـ تهیه اسناد و مدارک.
با فرماندهی
به دلیل این‌که در بسیاری مواقع غالباً صحبت‌های پراکنده‌ی فرمانده، محور عملیات قرار می‌گیرد. لذا در صورت تشخیص راوی و تناسب شرایط، صحبت‌های فرمانده در مکان‌های مختلف، حول محورهای جنگ، مسایل سیاسی روز، و گزارش روزانه‌ی وی ضبط و ثبت گردد.
الف) بعد از ضبط هر قسمت از صحبت فرمانده یک جمع‌بندی از تمام اشخاص طرف صحبت فرمانده، موضوع صحبت، ساعت، تاریخ، مکان و قسمت چندم نوار در آخر همان قسمت گفته شود. (نوار هر روز با فرماندهی جدا از روزهای دیگر جمع می‌شود) و در دفترچه نیر ثبت گردد.
با آغاز عملیات و در طول آن راوی ‌باید هم‌چنان حضور خود را در کنار فرماندهی حفظ و بلکه استحکام بیش‌تری دهد و طبیعی است که صحبت‌های فرماندهی با یگان‌های تحت امر خود از طریق بی‌سیم و تلفن یا اخبار رسیده از طرق مذکور ضبط و ثبت می‌گردد.
اولویت کار با حضور در کنار فرماندهی است، لذا چنآن‌چه فرماندهی، اتاق بی‌سیم و هدایت عملیات را به منظور سرکشی به یگان‌های تحت امر و موارد دیگر ترک می‌کند، لازم است راوی نیز همراه ایشان اتاق بی‌سیم را ترک نماید اما در صورت امکان و وجود ضبط اضافه، ضروری است که در غیاب خود بی‌سیم ضبط شود.
جلسات
الف) توضیحات زیر را در انتهای نوار جلسه ضبط نمایید:‌
 مسؤولینی که در جلسه حضور یافتند با ذکر اسامی‌و مسؤولیت آن‌ها
 جو حاکم، مسایل مهم و نتیجه‌ی جلسه.
 ساعت و تاریخ جلسه و پایان آن.
ب) از جلسات، صورت‌جلسه کتبی برداشته شود. خلاصه‌ای از صحبت‌های هر فرد به همان ترتیبی که صحبت می‌کنند، نوشته و در صورت عدم امکان و رعایت این نظم و در مواقعی که صحبت‌ها حالت بحث و جدی پیدا می‌کند، تنها به جمع‌بندی و ارایه‌ی نظرات به حکم راوی اکتفا شود. (به طوری که با گوش کردن نوار مشخص شود چه کسی صحبت می‌کند و هم‌چنین به گونه‌ای که یک جمع‌بندی از جلسه با خواندن گزارش کتبی به دست بیاید.)
ج) در نوشتن خلاصه‌ی جلسه: سعی نمایید که نام افراد را به صورت تیتر و با علامت « » مشخص و از یکدیگر تفکیک نمایید.
د) جلسات مشترک با ارتش مشحص شود.
هـ) صورت‌جلسات را از ابتدای هر صفحه شروع کنید.
مصاحبه با فرماندهان
الف) قبل از عملیات فقط با مسؤولین اطلاعات عملیات و طرح و عملیات و فرمانده، پیرامون شناسایی، طرح‌های ریخته شده و ... مصاحبه انجام گیرد( ،البته در صورت امکان و فرصت کافی‌
ب) بعد از عملیات با کلیه‌ی مسؤولین مصاحبه شود اعم از ارتش و سپاه.
با افراد و مسؤولینی که در هر یگان باید مصاحبه شود:‌
1‌ـ با فرمانده و معاون یگان و در صورت ادغامی‌بودن یگان با ارتش، صحبت با فرماندهی یگان ارتش الزامی‌است .
2‌ـ مسؤول طرح و عملیات و رکن 3 ارتش ( در صورت ادغامی‌بودن یگان .)
 3ـ‌ مسؤول اطلاعات عملیات و رکن 2 ارتش (در صورت ادغامی‌بودن یگان.)
 4‌ـ مسؤول ستاد
 5‌ـ مسؤولین واحدها از جمله:‌
واحد بهداری سپاه و ارتش (در صورت ادغامی‌بودن یگان.)
واحد مهندسی رزمی، سپاه و ارتش (در صورت ادغامی‌بودن یگان.)
واحد زرهی سپاه و ارتش(در صورت ادغامی‌بودن یگان.)
واحد توپخانه‌‌ی سپاه و ارتش (در صورت ادغامی‌بودن یگان.)
واحد پرسنلی.
واحد تدارکات سپاه و رکن 4 ارتش (در صورت ادغامی‌بودن یگان.)
افرادی که باید در تیپ‌ها یا محورها مصاحبه شوند عبارت‌اند از:
 فرمانده تیپ یا محور، کلیه‌ی فرماندهان گردان‌ها و معاونین، کلیه‌ی فرماندهان گروهان‌ها، فرماندهان دسته‌ها، نیروهای بسیجی و سرباز.
مصاحبه‌های دیگری که برای تکمیل کار تحقیق در هر یگان انجام آن‌ها الزامی‌است:
 1‌ـ نماینده‌ی جهاد سازندگی در یگان (از سؤالات مربوط به مهندسی استفاده شود.)
 2‌ـ نماینده‌ی نیروی هوایی در یگان.
 3‌ـ نماینده‌ی هوا نیروز در یگان.
 4‌ـ و ... .
تذکراتی پیرامون چگونگی انجام مصاحبه
هدف از مصاحبه تشریح کامل مسایل و جریانات عملیات به عنوان رکن اساسی در نوشتن گزارش عملیات و ثبت در تاریخ می‌باشد.
قبل از مصاحبه روی سؤالات داده شده فکر نمایید و برای انجام مصاحبه، سؤالات را به تناسب کشش افراد مصاحبه شونده و به منظور بالا بردن کیفیت مصاحبه در اختیار آن‌ها قرار دهید. ‌
 ‌برادران خودشان باید از کلیه‌ی ابهامات و یا مسایل مهمی‌که توضیح و جمع‌بندی دقیق‌تری لازم دارد، سؤالاتی متناسب با مسؤولیت افراد تهیه نمایند.
در فاصله‌ای که بین مراحل عملیات ایجاد می‌شود (در صورت چند مرحله‌ای بودن عملیات یگان) با مسؤولین مصاحبه نمایید. زیرا مسایل کامل و جامع‌تر جمع‌آوری می‌گردد (اصولاً اگر کلیه‌ی مراحل در آخر عملیات از مسؤولین مصاحبه شود بر روی خیلی از مسایل حضور ذهن ندارند.)
ابتدا قبل از شروع مصاحبه ضرورت کار و استفاده‌ای که در آینده از آن می‌شود را توضیح دهید و تذکر دهید که افراد واقعیات را بدون دخل و تصرف و بدون اعمال نظر شخصی بیان نمایند. در ضمن سعی نمایید قبل و حین و بعد از مصاحبه برخوردتان کاملاً دوستانه، دقیق و با آرامش (منظور در طرح کردن سؤالات و پرسیدن مسایل می‌باشد) و تسلط بر اعصاب باشد، به نحوی که در دقایق اول مصاحبه، اعتماد مصاحبه شونده را به‌دست آورید. ‌
اگر در جمع افراد صحبت می‌کنید، تذکر بدهید که افراد تک به تک صحبت کنند.
در جریان مصاحبه سعی کنید که میان صحبت مصاحبه شونده، صحبت ننمایید قبل و در موقع صحبت وی سؤالاتی را که برایتان مطرح می‌شود یادداشت نموده و در پایان جواب هر سؤای را از وی بپرسید و برای آخر مصاحبه نگذارید.
در طول مصاحبه سعی کنید که بدون القای فکر و یا اعمال نظر خود حتی خط دادن به صورت مطرح کردن سؤالات با فرد مورد مصاحبه برخورد نمایید.
سعی کنید از حاشیه رفتن در جواب دادن به سؤالاتی که مطرح می‌کنید با صبر و حوصله زیاد، بدون عجله و برخورد آشکار که باعث تأثیر منفی در افراد گردد، جلوگیری نمایید.
در طول مصاحبه ممکن است به مواردی برخورد نمایید که افراد به سؤالات جواب صحیح و واقعی نمی‌دهند در این موارد باید بدون بیان و حتی اشاره به مطلب سعی نمایید تا با مطرح کردن سؤال به گونه‌ و شیوه‌های دیگر جواب درست را به دست آورید.
در طول مصاحبه به تناسب مسؤولیت افراد و با تسلط کامل بر روی سؤالاتی که تهیه نموده‌اید، سؤالات را بسته به موقعیت در صورت لزوم پس و پیش نمایید (به فرض در مصاحبه با افراد بسیجی در یک یگان با یک مسؤولیت و عملکرد مشخص، سؤالات برای قوت بخشیدن به مسایل جمع‌آوری شده حتی‌الامکان باید در شرایط یکسان و به‌نحو مشابه مطرح گردد.)
در جریان مصاحبه سعی کنید با افراد مخالفت ننمایید. حتی اگر جواب‌ها و عقایدی برخلاف واقع و یا نظر شما، دارند که در این صورت باعث عدم همکاری مصاحبه‌ می‌شوند.
سعی کنید در طول مصاحبه ضبط را زیاد در پیش روی مصاحبه شونده نیاورید و زیاد به ضبط توجه ننمایید (البته بدیهی است که فرد از ابتدا ضبط را می‌بیند و ضرورت ضبط صدا نیز به وی توضیح داده می‌شود.)
هم‌چنین ضبط در جایی قرار بگیرد که صدا را با کیفیت مطلوب بگیرد و حتی‌الامکان سعی نمایید که ضبط از شروع مصاحبه، از هر نظر (نوار، باطری، سالم بودن و ...) چک شده و آماده باشد.
سؤالاتی پیرامون مصاحبه با فرمانده لشکر (زمینه برای فکر و طرح سؤال جهت انجام مصاحبه)‌
سؤالات مطرح شده در وهله‌ی اول برای آشنایی ذهن مصاحبه‌گر با آن‌چه که باید جمع‌آوری شود، می‌باشد بدیهی است که در این صورت مطرح کردن بعضی از سؤالات ضرورت ندارد و مصاحبه‌کننده باید سعی کند جواب آن‌ها را غیرمستقیم کسب کند، به‌عنوان مثال سؤالی را فرمانده نمی‌داند و یا به نحوی جواب نمی‌‌گوید این مسأله دلیل نمی‌شود که جواب سؤال تهیه نشود.
 1‌) معرفی کامل فرمانده.
 2‌) وضعیت یگان پس از عملیات گذشته تا قبل از ابلاغ مأموریت جدید:‌
الف) تأثیرات عملیات گذشته بر یگان.
ب) چگونگی بازسازی و کسب آمادگی و ...
 3‌) چگونگی برخورد مسؤولان منطقه‌ی پشتیبانی کننده با یگان:‌
الف) اعزام نیرو (نیروی بسیجی، کادر و ....)
ب) تدارکات.
ج) برخورد مسؤولان منطقه با فرماندهی.
 4‌) توضیحاتی پیرامون نیروهای بسیجی:‌
الف) کمیت (از نظر کمبود نیرو و ....)
ب) کیفیت (روحیات، معنویات، میزان آموزش، تخصص و ....)
 5‌) در صورت ادغامی‌بودن یگان با ارتش یا سپاه:‌
الف) نام و استعداد یگان ادغامی‌(پیاده مکانیزه، زرهی و ....)
ب) شکل و شیوه‌ی ادغام.
 6‌) استعداد یگان:‌
الف) نام و تعداد گردان‌ها.
ب) چگونگی تشکیلات و سازماندهی نیروها برای عملیات.
 7‌) چگونگی ابلاغ مأموریت و تشریح منطقه‌ی عملیاتی یگان از نظر جغرافیایی با ذکر نقاط مهم و استراتژیک.
 8‌) تشریح وضعیت خطوط مقدم خودی در محدوده‌ی یگان قبل از عملیات:‌
نحوه‌ی پدافند، استعداد نیروی پدافند کننده، تجهیزات به کار گرفته شده، مدت پدافند (فاصله‌ی زمانی بین عملیات قبل تا به حال) حساسیت خط برای دشمن و ... .
 9‌) شرح وضعیت دشمن در محدوده‌ی منطقه‌ی عملیاتی یگان:‌
الف) استعداد با ذکر نام یگان‌های دشمن (نیروهای در خط اول، عمق و احتیاط.)
ب) میزان استحکامات و موانع احداث شده توسط دشمن.
ج) شکل آرایش دشمن در خطوط اول.
د) روحیه‌ی افراد دشمن.
 10)‌ طرح مانور کلی و اهداف تعیین شده از طرف قرارگاه بالاتر برای یگان.
 11‌) طرح مانور جزیی یگان برای نیروهای تحت امر:‌
الف) طرح‌های مطرح شده و طرح نهایی.
ب) مانور تیپ‌ها (محورها) گردان‌ها اعم از پیاده، زرهی و مکانیزه.
ج) مأموریت واحدها در طرح مانور با ذکر امکانات در نظر گرفته شده.
د) میزان هماهنگی در نظرات ارتش پیرامون طرح مانور.
هـ) استعداد در نظر گرفته شده در مانور برای عملیات یگان (سپاه و ارتش:)‌
نیروی عمل کننده و امکانات و تجهیزات و ... .
احتمالاَت پیش‌بینی شده در طرح مانور عملیات یگان (طرح عقب‌نشینی، مقاومت دشمن، محورهای پاتک و ....)
 12‌) میزان شناسایی انجام شده اطلاعات به‌دست آمده از دشمن:‌
الف) چگونگی انجام شناسایی.
ب) استحکامات و موانع دشمن (نیروهای در خط، عقبه قرارگاه‌ها، موانع توپخانه و ....)
د) مشخصات معابر وصولی شناسایی شده ... .
 13)‌ میزان آمادگی یگان تا قبل از شروع عملیات (تامین نیرو و امکانات برآورد شده تکمیل شدن شناسایی‌ها.)
تشکیل قرارگاه‌ها، ایجاد راه‌های مورد لزوم عملیات، میزان هماهنگی با ارتش در صورت ادغامی‌بودن و نقش جهاد و دیگر ارگان‌ها.
 14‌) شرح عملیات:‌
تذکر در مقاطع مختلف شرح عملیات، ذکر زمان آن الزامی‌است. ‌
نام و رمز عملیات، زمان، حرکت نیرو، فاصله‌ایی که نیروها تا خط مقدم خودی و خط اول دشمن پیاده‌روی کردند.
زمان شروع درگیری در محورهای مختلف یگان و علل آن.
شیوه‌های به‌کار گرفته شده برای عبور از موانع (کمین، میادین مین، سیم خاردار و کانال و ....)
حوادث مهمی‌که در عبور از موانع اتفاق افتاده.
سقوط مواضع اولیه‌ی دشمن (چگونگی و زمان آن.)
آرایش نیروها حین پیش‌روی در محورهای مختلف.
عکس‌العمل و میزان مقاومت دشمن در محورهای مختلف.
چگونگی و کیفیت پیش‌روی در محورهای مختلف.
چگونگی عقب‌نشینی و یا تثبیت مواضع و علل.
درصد موفقیت محورها در دسترسی به اهداف تعیین شده در طرح مانور.
تذکر: مانور گردان‌ها از بدو حرکت تا رسیدن به اهداف یا برگشت به مواضع اولیه در جریان عملیات گرفته شود.
در صورت به‌کارگیری، نیروی احتیاط در عملیات، زمان، کمیت، کیفیت و شکل به‌کارگیری آن را توضیح دهید.
نقش آتش‌نشانی در طول عملیات.
در صورت به‌کارگیری عملکرد هوا نیروز و نیروی هوایی در عملیات.
اتفاقات پیش‌بینی نشده در عملیات.
 15‌) میزان مطابقت عملیات انجام شده با طرح مانور:‌
توجه: موارد فوق در طول عملیات و مراحل مختلف آن (حتی در صورت عقب‌نشینی) شرح داده شود.
 16‌) عملکرد مهندسی (زدن خاکریز و پاک‌سازی میادین مین و ...) تدارکات (رساندن مهمات و آذوقه و ...) بهداری (تخلیه‌ی مجروح) و توپخانه (حجم آتش) در جریان عملیات تعاون (تخلیه‌ی شهدا و ....)
 17‌) نتایج عملیات:‌
توجه: در صورت چند مرحله‌ای بودن عملیات مسایل زیر برای هر مرحله در نظر گرفته شود:‌
وسعت منطقه آزاد شده (کیلومتر مربع.)
وضعیت خودی: ‌
الف نیرو (شهید، مجروح، مفقود، اسیر، فراری و پناهنده و ...)‌
ب تجهیزات و امکانات انهدامی‌و یا به‌جامانده (تاتک و نفربر، خودرو، لودر و بولدزر، سلاح‌های سبک و نیمه سنگین و ....)
وضعیت دشمن:‌
الف) نیرو (کشته، مجروح، اسیر، پناهنده و ...)‌
ب) تجهیزات امکانات انهدامی ‌و اغتنامی ‌(تانک و نفربر، خودرو لودر، و بولدزر، سلاح‌های سبک و نیمه سنگین و ....)
 18)‌ شرح پاتک دشمن:‌
زمان پاتک؛ محور پاتک و یگان مورد هجوم، نام یگان و استعداد و آرایش دشمن در جریان پاتک شکل و شیوه‌ی دفاع؛ میزان موفقیت در مقابل پاتک
نتایج تاثیر پاتک در کل عملیات (میزان خسارات خودی و دشمن)‌
 19‌) ابتکارات و تجربیات به‌کار گرفته شده در عملیات
 20‌) کیفیت و روحیه‌ی نیرو در عملیات
 21‌) کارایی و کیفیت و هماهنگی نیروهای سپاه و ارتش در عملیات در صورت ادغامی ‌بودن یگان
 22‌) تجربیات به‌دست آمده در جریان عملیات
 23‌) بررسی نقاط ضعف و قوت خودی
 24‌) بررسی نقاط ضعف و قوت دشمن
توجه: برای مصاحبه با مسؤولین اطلاعات عملیات و طرح عملیات، با توجه به توان و مسؤولیت فرد از سؤالات داده شده درمصاحبه با فرماندهی استفاده شود و در کنارش این سؤالات که جنبه تخصصی دارند بیش‌تر مد نظر باشد.
سؤالاتی پیرامون مصاحبه با واحد طرح و عملیات (و رکن 3 ارتش در صورت ادغامی‌بودن یگان.)
 1‌) معرفی کامل
 2‌) جزییات طرح مانور تصویبی، تغییرات، بحث‌ها و جزییات طرح مانور نهایی. (شرح مانور تا رده‌ی گردان توضیح داده شود)
 3‌) مسیرهای کلی حرکت، مشخص کردن محورها و اهداف تعیین شده برای هر محور (اعم از اهداف نهایی و اولیه)‌
 4‌) استعداد نیروی برآورد شده برای انجام مانور با ذکر نام و خط داده شده به یگان‌های تحت امر با رده‌ی گردان
 5‌) تشریح خط مقدم خودی قبل از عملیات و ذکر یگان‌هایی که پدافند می‌گردند. (استعداد، آرایش، استحکامات و ....)
 6‌) آرایش در نظر گرفته شده برای نیروها در جریان عملیات (پیش‌روی، عقب‌نشینی، پدافند و ...)‌
سؤالات اختصاصی پیرامون مصاحبه با واحد اطلاعات عملیات و رکن 2 ارتش
 1‌) معرفی کامل.
 2‌) تعداد شناسایی‌های انجام شده (در خط مقدم، موانع، مواضع) در محدوده‌ی عملیاتی یگان.
 3‌) تشریح زمین منطقه.
 4‌) شکل شیوه‌ی کارشناسایی.
الف) شکل تیم‌بندی.
ب) امکانات در نظر گرفته شناسایی‌ها.
ج) وسایل کسب ااطلاع (عکس هوایی، استفاده از اسیر و افراد محلی و ....)
 5‌) میزان تلفات و ضایعات خودی در هر شناسایی و ضربات وارد شده بر دشمن در هر شناسایی.
 6‌) نوع شناسایی‌های انجام شده:‌
گشتی رزمی‌(تسخیر موضع، گرفتن اسیر، درگیری با کمین و ....)
گشتی شناسایی (شناسایی مواضع دشمن، ایجاد معبر، دیده‌بانی و ....)
 7‌) اهداف تعیین شده برای هر شناسایی:‌
الف) ذکر محورهای تعیین شده برای شناسایی.
ب) عمق پیش‌روی در محور.
ج) نتایج به‌دست آمده در محورها.
 8‌) تشریح موانعی که دشمن احداث کرده و در شناسایی پی به آن برده شده. میادین مین، سیم خاردار، کانال‌ها و خاکریزها، با ذکر مشخصات (فواصل، عمق، نوع و ....) هر کدام آرایش و شکل سنگرهای دشمن و کمیت‌های او
 9‌) استعداد آرایش و نام یگان‌های دشمن در منطقه عملیاتی یگان. نیروهای در خط، عمق و نیروهای احتیاط اعم از نیروهای پیاده زرهی، مکانیزه و مواضع توپخانه قرارگاه‌های دشمن و ... .
10)‌ نتایج کلی بازجویی از اسرا و پناهندگان و هم‌چنین اسناد به‌دست آمده:‌
 روحیه‌ی نیروهای دشمن قبل، حین و بعد از عملیات.
 میزان آشنایی نیروهای دشمن در منطقه و آگاهی آن‌ها نسبت به وجود عملیات (قبل از عملیات.)
 مدت استقرار نیروهای دشمن در منطقه.
 میزان آموزش و کیفیت نیروهای دشمن.
11)‌ جمع‌بندی اطلاعات گرفته شده از افراد محلی در محدوده‌ی عملیاتی یگان.
سؤالاتی پیرامون مصاحبه با مسؤول ستاد
 1‌) معرفی.
 2‌) تشکیلات ستاد (تعداد اعضای خود ستاد، کارهای محوله و ....)
 3‌) واحدهای ستاد شرح و مختصری از وظایف و ذکر نام مسؤولین آن‌ها.
 4‌) شرح رابطه‌های واحدها با ستاد و فرماندهی و یگان بالاتر و شکل ارتباط با منطقه و چگونگی هماهنگی آن‌ها توسط ستاد.
 5‌) عملکرد واحدهای ستادی در عملیات و در پشتیبانی عملیات و ذکر نقاط ضعف و قوت واحدها قبل و حین عملیات.
 6‌) مشکلات و نارسایی‌های ستاد.
 7‌) امکانات یگان:‌
الف) تدارکات.
ب) نیرو: کیفیت و کمیت نیرو اعم از عملیاتی و پشتیبانی و هم‌چنین وضعیت نیروهای شرکت کننده
 8‌) میزان کادر پاسدار عملیاتی و ستادی در یگان
 9‌) کیفیت و کمیت گردان‌ها، تشکیلات گردان.
10)‌ شکل تدارکات گردان‌ها.
11)‌ میزان پاسدار در هر گردان و ... .
سؤالاتی پیرامون مصاحبه با مسؤول توپخانه‌ی سپاه و فرمانده‌ توپخانه ارتش
 1‌) معرفی کامل.
 2‌) سیستم کار توپخانه لشکری، سیستم هدایت آتش، شکل تعمیر و نگه‌داری.
 3‌) در صورت ادغامی‌بودن توپخانه سپاه و ارتش شکل ادغام و میزان هماهنگی.
 4‌) تعداد قبضه‌هایی که یگان در اختیار داشت با ذکر نوع آن و شکل توزیع بین یگان‌های تحت امر (ارتش جداگانه توضیح داده شود.)
 5‌) تعداد پرسنل واحد (توپچی، دیده‌بان و ....)
 6‌) کیفیت کار دیده‌بان و اثر آن در هدایت آتش و ... و عملکرد دیده‌بان در این عملیات.
 7‌) مقدمات عملیات:‌
تعیین جا و موضع برای قبضه.
ثبت تیر (روی چه هدف‌هایی ثبت تیر کردند و ....)
هماهنگی با ارتش در توزیع توپخانه و تطبیق آتش.
مأموریت‌های قبل از عملیات.
 8‌) مأموریت‌های محوله در طرح مانور عملیات
 9‌) مقدار مهمات پیش‌بینی شده برای هر قبضه در مراحل مختلف عملیات
10)‌ مشکلات و کمبودهای واحد: نیرو، مهمات، تعمیر و نگه‌داری، کمبود توپ نسبت به مأموریت محوله.
11)‌ عملکرد در عملیات و بعد از عملیات:‌
هدف‌هایی که روی آن آتش اجرا گردید.
اثر توپخانه در پیشبرد عملیات (حرکت دشمن و خودی.)
نوع آتش‌هایی که در طول عملیات اجرا شد (آتش تهیه، آتش پشتیبانی، ضد آتشبار و ...)‌
هماهنگی اجرای آتش با نیروهای عمل‌ کننده.
مقدار مهمات مصرف شده در عملیات.
سؤالاتی پیرامون مصاحبه با مسؤول زرهی
 1‌) معرفی کامل.
 2‌) تشکیلات زرهی (تشکیل تیپ‌ها و گردان‌های زرهی از نظر چارت، نیروی انسانی و امکانات و ....)
 3‌) امکانات واحد:‌
پرسنل: راننده‌ی توپچی و ... تعمیر کار و ... .
تعداد نیروی بسیجی، پاسدار و ....
امکانات تعمیری و شیوه‌ی تعمیر و نگه‌داری.
تعداد تانک و نفربر، موشک‌انداز یگان قبل از عملیات با ذکر نوع آن.
 4‌) مانور تعیین شده برای نیروی زرهی در طرح مانور عملیات (آفندی، پدافندی و پشتیبانی.)
 5‌) مقدمات عملیات:‌
آموزش (میزان آموزش افراد به تناسب مسؤولیت، کیفیت آموزش و نقاط ضعف آن و ... .
 6‌) نوع هماهنگی و همکاری با یگان زرهی ارتش و استعداد ‌به کار گرفته شده از ارتش.
 7‌) شرح چگونگی عملیات زرهی:‌
چگونگی پیش‌روی (هماهنگی با پیاده فرماندهی و چگونگی هدایت عملیات زرهی.)
چگونگی پدافند(هماهنگی با پیاده فرماندهی و چگونگی هدایت عملیات زرهی.)
تعداد دستگاه‌های به‌کار گرفته شده و کیفیت و کارایی آن‌ها در عملیات.
 8‌) نقاط ضعف و قوت نیروی زرهی در عملیات.
 9‌) آمار انهدامی ‌دستگاه‌های تانک یا نفربر و تلفات انسانی.
10)‌ آمار ادوات اغتنامی ‌و انهدامی‌توسط نیروی زرهی.
11)‌ تجربیات جدید به‌دست آمده در جریان عملیات (مانور سازماندهی و ....)
سپاه سؤالاتی پیرامون مصاحبه با مسؤول واحد مهندسی و ارتش
 1‌) معرفی کامل.
 2‌) تشکیلات واحد و مختصری از شرح وظایف واحد و شرح کار تخریب.
 3‌) رابطه و نوع همکاری طرح‌ها و مهندسی ارتش.
4‌) امکانات واحد: پرسنل (پاسدار، بسیجی، روزمزد و ...،) تعداد دستگاه‌های مهندسی، لودر، بولدزر و ... .
 5‌) عملکرد واحد مهندسی قبل از عملیات:‌
ساختن و یا مرمت جاده‌ها با ذکر و نوع کیفیت آن.
ساختن قرارگاه و یا اورژانس برای بهداری و ... .
ساختن سنگر و... .
امکانات به‌کار گرفته شده تا قبل از عملیات.
6)‌ کمبود و مشکلات تا قبل از عملیات.
7)‌ شکل به‌کارگیری وسایل مهندسی در عملیات (تیم‌‌بندی دستگاه‌های لودر، بولدوزر و .....)
 8)‌ خاکریزهای تعیین شده در طرح مانور (در مراحل مختلف توضیح داده شود، مقدار و ذکر منطقه‌ی آن .)
 9)‌ کارایی و کیفیت کار مهندسی در عملیات و درصد موفقیت در انجام مأموریت محوله در عملیات.
 10)‌ مشکلات و نقاط ضعفی که در عملیات با آن برخورد شد (زدن خاکریز، ساختن جاده‌های در خط و ....)
 11‌) تعداد وسایل انهدامی‌در طول عملیات.
 12‌) عملکرد تخریب در عملیات و تعداد مین جمع‌آوری شده.
سؤالاتی پیرامون مصاحبه با مسؤول واحد بهداری رزمی
 1‌) معرفی.
 2‌) تشکیلات و تقسیمات بهداری رزمی‌برای عملیات (شکل و شیوه‌ی تخلیه‌ی مجروح از خط تا پشت جبهه.)
 3‌) امکانات.
پرسنل: نیروی متخصص، تعداد امدادگر در هر گردان.
وسایل: آمبولانس و شکل توزیع آمبولانس و تعداد آن بین گردان‌ها و ...
 4‌) مقدمات عملیات:‌
شناسایی محل جهت ایجاد اورژانس (مشخص کردن محل‌ها، و دلایل انتخاب آن‌ها.)
توضیح پیرامون اوژانس‌های تأسیس شده و بیمارستان‌های صحرایی(وسعت آن، تعداد تخت، تشکیلات و کانکس‌های اطاق عمل، رادیولوژی و ... مقدار دارو، ظرفیت پیش‌بینی شده برای پذیرش مجروح، تعداد پرسنل کادر و تعداد پزشک متخصص.)
 5‌) مشکلات و کمبودها تا قبل از عملیات (کمبود آمبولانس، هلی‌کوپتر و ....)
 6‌) هماهنگی و همکاری با واحدهای مشابه اعم از بهداری نیروی زمینی،هلال احمر، هوا نیروز، بیمارستان‌ها و ....)
 7‌) عملکرد واحد در عملیات.
کیفیت تخلیه‌ی مجروح (ذکر مشکلات در عمل.)
 تعداد مجروح تخلیه شده.
و .... .
 8‌) نقاط ضعف و قوت واحد در حین عملیات.
 9‌) بررسی عملیات از نظر بهداری.
سؤالاتی پیرامون مصاحبه با فرماندهان تیپ (محور،) گردان و معاونین آن و فرمانده گروهان‌ها
 1‌) معرفی کامل با ذکر نام یگان مربوطه.
 2‌) شکل تشکیل یگان و تاریخچه‌ی آن.
 3‌) شرح کیفیت و کمیت یگان‌های تحت امر (گردان‌های تحت امر.)
کیفیت گردان‌ها اعم از:‌
نوع و شکل آموزش نیروها تا قبل از عملیات،
امکانات تدارکاتی، تسلیحاتی و نوع سلاح‌های موجود گردان با ذکر مشکلات و ضعف‌ها.
قدرت و کشش فرماندهان یگان‌های تحت امر.
 کیفیت نیرو، درصد سنی، توانایی جسمی‌نیروها و توان رزمی‌گردان.
4)‌ در صورت ادغام، شکل و نحوه‌ی ادغام با نیروهای ارتش و هم‌چنین چگونگی فرماندهی گردان‌های ادغامی.
5)‌ تشریح منطقه‌ی عملیاتی یگان مربوطه.
 6‌) مأموریت محوله به یگان و یگان‌های تحت امر.
 7‌) مانور تعیین شده برای انجام مأموریت یگان:‌
ذکر مسیرهای کلی حرکت و محورهای عملیاتی و تعیین نقاط جدایی یگان‌های تابعه (گردان‌ها، گروهان‌ها و دسته‌ها) از یکدیگر و مشخص کردن اهداف هر کدام از آن‌ها (با استفاده از کالک.)
 8‌) میزان شناسایی نسبت به منطقه‌ی دشمن.
 9‌) مقدار توجیه نسبت به مانور محوله.
 10‌) شکل توجیه نیروها به زمین، دشمن، مانور و اهداف عملیاتی یگان (فرمانده گروهان‌ها، دسته‌ها و ....)
 11‌) شرح عملیات:‌
انتقال نیرو از اردوگاه تا جایی که دشمن به راهپیمایی و یا .... شده (ذکر مکان و نوع وسیله‌ای که نیرو را منتقل کرد)‌
ساعت پیاده شدن از وسایل نقلیه و شروع پیاده‌روی به‌طرف مواضع دشمن.
حال و هوای نیروها از نظر جو معنوی حاکم در ساعات اولیه. مقدار مسافت پیاده‌روی با (حرکت زرهی) تا مواضع دشمن و مسایلی که در طول پیش‌روی یگان با آن رو‌به‌رو شد.
زمان رسیدن به اولین موانع و استحکامات یا کمین‌های دشمن.
شکل و شیوه‌ی عبور از موانع با ذکر مدت زمان و اتفاقاتی که در طول این مدت تا عبور نیروها از موانع به‌وقوع پیوست. (آیا این موانع پیش‌بینی می‌شد یا خیر.)
زمان شروع درگیری با دشمن، در این رابطه آخرین وضعیت نیروهای خودی و ذکر ساعت شروع درگیری.
شکل درگیری؛ پاک‌سازی و چگونگی باز شدن نیروها به جناحین و آرایش نیرو در هنگام پیش‌روی به عمق دشمن و ... (ذکر اتفاقات در طول پیش‌روی عملیات و مشاهدات و شنیده‌ها.)
عکس‌العمل دشمن و میزان مقاومت آن (اعم از نیروهای تک تیرانداز، تیربارچی و ....)
چگونگی فرماندهی ما در خط و اطاعت‌پذیری نیروها در عملیات.
نهایت پیشرفت یگان، مزیان درصد موفقیت نسبت به هدف داده شده در طرح.
در حین حمله با چه مسأله‌ای برخورد شده که پیش‌بینی نشده بود.
در صورت عدم موفقیت، میزان عقب‌نشینی، روحیه‌ی نیروها حین، عقب‌نشینی، شکل پدافند و ... .
در صورت تثبیت مواضع اشغال شده شکل خط پدافندی و کیفیت پدافند.
زمان و چگونگی الحاق با جناحین.
12‌) میزان به‌کارگیری تجربیات از عملیات قبلی چقدر بود؟
13‌) روحیه و ... نیروها در حین عملیات به خصوص در مواقع فشار دشمن و یا برخورد با کمبودها.
14‌) شکل پشتیبانی آتش، تدارکات و تخلیه‌ی مجروحین و شهدا و ذکر نمونه و خاطرات و وضعیت و حال و هوای میدان نبرد.
15‌) شکل همکاری و هماهنگی نیروها با هم در رده‌ی بالاتر (اعم از بسیجی، پاسدار، ارتشی) با ذکر نمونه.
16‌) علل مهم پیروزی و یا عدم موفقیت عملیات در محدوده عملیاتی یگان.
17‌) ضایعات وارده بر دشمن (اسیر، کشته، زخمی، تجهیزات انهدامی‌و یا اغتنامی.)
18‌) ضایعات وارده بر یگان مربوطه (شهید، اسیر، مجروح، مفقود و ....)
19‌) شرح پاتک، در صورت پاتک دشمن.
آرایش پاتک، توان به‌کار گرفته شده در پاتک، زمان پاتک و ... .
شکل پدافند و مقاومت نیروها در مقابل پاتک دشمن.
نتیجه‌ی پاتک.
20‌) امدادهای غیبی و معنویات در رابطه با عملیات.
21‌) بررسی نقاط ضعف و قوت دشمن و خودی.
22‌) تجربیات جدیدی که در این عملیات کسب گردید.
23‌) بررسی وضعیت یگان مربوط پس از عملیات، توان برای ادامه‌ی عملیات:‌
نیروی باقی‌مانده و کیفیت و روحیه‌ی آن.
تجهیزات به‌جا مانده و سالم و ... .
24‌) نکات و مسایل پیش‌بینی نشده‌ای که در طول جریان عملیات یگان با آن روبه‌رو گردید.
سؤالاتی پیرامون مصاحبه با فرماندهان دسته و نیروهای بسیجی و سرباز
1‌) معرفی کامل.
نام یگان مربوطه، شغل، سن، افراد تحت تکفل، از چه شهرستانی اعزام شده‌اید؟
2‌) از چه تاریخی عضو بسیج شده‌اید؟ (یا از چه تاریخی به خدمت سربازی مشغوی شده‌اید؟)‌
3)‌ انگیزه‌ی شما از عضویت در بسیج چه بوده؟
4)‌ چه دوره‌هایی را تا به حال دیده‌اید و با چه کیفیتی، در شهرستان، منطقه‌ی جنگی و ... . (بیش‌تر شرح آموزش‌های قبل از عملیات و مدت آن‌ها در نظر می‌باشد)‌
 5‌) تا به حال چند بار به جبهه آمده‌اید و در چه عملیات‌هایی شرکت داشتید؟
 6‌) از چه تاریخی به جبهه اعزام شدید (در این نوبت.)
 7‌) قبل از شروع عملیات در کجا اقامت داشتید (اردوگاه در منطقه‌ی جنگی، شهر پشت جبهه و یا خط مقدم و ...) شرح دهید.
اگر خط: شکل خط و محل آن، تجهیزات موجود در خط، آتش عراق قبل از عملیات و ... .
اگر در اردوگاه: وضع آن‌جا از نظر برنامه‌های روزمره، چگونگی اقامت و ... .
 8‌) به نظر شما تأثیر و نقش روحانیون در جبهه‌ها بر روی افراد تا چه اندازه می‌باشد؟ چه نکات آموزنده و سازنده‌ای را در این رابطه مشاهده کرده‌اید؟
 9‌) چه مدت قبل از عملیات از مانور عملیات مطلع شدید و به چه شکل؟
 10‌) در عملیات چه مسؤولیتی به عهده شما بود؟
 11‌) شکل ادغام شما با نیروهای ارتشی.
 12‌) زمان دقیق حرکت خود را از اردوگاه، به‌طرف منطقه عملیاتی بگویید (با ذکر وسایل نقلیه.)
تاکجا و به چه مدت با وسایل نقلیه و از کجا تا کجا و چه مدت پیاده‌روی نمودید؟
 13‌) ساعت شروع پیاده‌روی به‌طرف دشمن(مواضع اولیه.)
 14‌) خاطرات از روحیه و معنویات نیروهای همرزم (قبل از شروع درگیری)‌
 15‌) اتفاقاتی که در طول مسیر پیاده‌روی تا مواضع اولیه‌ی دشمن رخ داده، ذکر نمایید (نماز خواندن حین پیاده‌روی، غذا خوردن)‌
 16‌) چگونگی برخورد با موانع و استحکامات دشمن با ذکر ساعت و اتفاقاتی که در پشت سر گذاشتن موانع اعم از میادین مین و عبور از کانال‌ها و ... به وقوع پیوسته را شرح دهید.
 17‌) زمان شروع درگیری با دشمن و شکل آن چگونه بود و مشاهدات خودتان را بگویید (شکل پاک‌سازی سنگرهای موجود در خط اول)‌
 18‌) عکس‌العمل دشمن و میزان مقاومت و روحیه‌ی آن‌ها را با ذکر موارد بیان نمایید (اعم از مشاهدات و نقل قو‌ها.)
 19)‌ خاطرات خود را از چگونگی جنگیدن، زخمی‌شدن و شهادت هم‌رزم‌های خود در جریان عملیات بیان نمایید.
 20‌) روحیه‌ی هم‌رزم‌هایتان را در طول عملیات و در برخورد با نیروهای دشمن، آتش مواضع دشمن و احیاناً بن‌بست‌های موقتی در جریان عملیات، چگونه بود.
 21‌) در صورت ادغام با برادران ارتش، کیفیت و کارایی و شکل هماهنگی با برادران ارتش را در جریان عملیات بیان نمایید (با ذکر موارد.)
 22‌) شرح وقایع و جزییات مسایلی که مشاهده کردید یا انجام دادید بیان نمایید.
(‌چگونگی رسیدن به هدف، مقدار پیش‌روی با موفقیت و یا در صورت عدم موفقیت عملیات، شکل عقب‌نشینی و مسایلی که تا برگشت کامل به دنبال داشت.)
 23)‌ وضع کشته‌ها و مجروح و اسرای عراقی به چه شکل بود؟
 24‌) شکل سنگرها و یا مواضع نیروهای دشمن به چه صورت بود؟ (در صورت امکان بکشید.)
25)‌ در صورت پاتک دشمن شرح پاتک (شکل پاتک و یورش دشمن، مقاومت نیروهای خودی و امکانات و سلاح موجود برای مقابله و ...) را بیان کنید.
 26‌) تدارکات در عملیات چگونه بود.
 27‌) تخلیه‌ی شهدا و مجروحین به چه شکلی بود؟ آیا شهید یا مجروحی به‌جای ماند یا نه.
 28‌) فرمانده شما در عملیات تا چه حد کارایی داشت؟ (با ذکر موارد و نظر خودتان) اعم از فرمانده گردان و گروهان و دسته و ...
 29‌) امدادهای غیبی که خودتان مشاهده کردید یا شنیده‌اید چه بوده؟
 30‌) نقاط ضعف و قوتی را که در عملیات و قبل از عملیات دیده‌اید با ذکر دلایل و شواهد بیان نمایید.
 31‌) تجربیات جدیدی را که در قبل از جریان عملیات کسب نموده‌اید اعم از (جنگی و ...) بیان نمایید.
 32‌) عوامل پیروزی یا عدم‌الفتح را در چه می‌بینید؟
 33‌) چه پیشنهاداتی پیرامون مشکلات و نارسایی‌ها دارید؟
 34)‌ نام نهادها و ارگان‌های دیگری که در پیشبرد عملیات نقش داشتند را بیان کنید. (نکات و مسایل مهمی‌را که در ارتباط با هر کدام از آن‌ها دیده و یا شنیده‌اید ذکر کنید.)‌
نحوه‌ی نوشتن گزارش روزانه:‌
گزارش روزانه شامل کلیه‌ی مسایل و جریاناتی است که در طول روز می‌گذرد و به قرار زیر می‌باشد:
الف) صورت‌جلسات.
ب) با فرماندهی.
ج) خلاصه‌ی بی‌سیم.
د) اخبار مهم (پیرامون جنگ، مسایل سیاسی و ....)
و مشاهدات و گزارشاتی که باید بعد از هر بار رفتن به خط مقدم و پایگاه‌های مهم دیگر از وضعیت جزیی و کلی و مسایل آن‌جا با توجه به جمع‌بندی که از هر فرمانده و یا افراد دیگر می‌شنوید با نظر خودتان بنویسید. لازم به تذکر است که این گزارشات باید به گونه‌ای باشد که کلیه‌ی مسایلی که به نوعی درک می‌شود را (اعم از سمعی، بصری و ...) به‌صورت ‌جزیی در بر داشته باشد طوری که هر کس آن‌را خواند در جو آن‌جا قرار گیرد.
کلیاتی پیرامون نحوه‌ی نوشتن مسایل در دفترچه.
الف: مکان‌هایی را که با فرمانده می‌روید بنویسید با ذکر ساعت و همراهان.
ب: نوشتن مطالب به ترتیب زمان تاریخ در دفترچه (مکانی که رفته‌اید یا گزارش جلسه یا با فرماندهی، اتفاقات مهم و ...)‌
ج: مسایل مهمی‌که اتفاق افتاده با قید مشخصات کامل و نقل کننده‌ی آن نوشته شود.
د: مسایل (اعم از اخبار، گزارش روزانه و ...) به مرور نوشته شود و به بعد (حتی آخر شب) موکول نگردد.
هـ: مسایل مختلف دفتر را به‌صورت تفکیک شده بنویسید برای مثال با گذاشتن چند ستاره
و: بعد از جلسات 4 الی 5 خط دفترچه را خالی بگذارید.
ز: میان مطالب دفترچه اعم از اخبار، صورت‌جلسات، با فرماندهی و ... یک یا چند خط به تناسب خالی بگذارید تا چنان‌چه اگر نکته‌ی تکمیلی به ذهنتان آمد و یا چیزی از قلم افتاده بود در آن‌جا بنویسید.
ح: در بالای صفحات دفترچه، سمت راست روزهای هفته و در سمت چپ تاریخ به‌طور کامل نوشته شود.
چارچوب کلی مربوط به گزارش یگان‌ها (لشکر و تیپ) در مرحله‌ی تحقیق
توجه: برادران قبل از مراجعت به تهران بایستی اطلاعات و اسناد لازم برای گزارش خود را تهیه و تکمیل نمایند.
 1‌) وضعیت یگان (ترسیمی ‌از وضعیت یگان در فاصله عملیات گذشته تا قبل از ابلاغ مأموریت.)
وضعیت کادر و نیرو.
خطوط پدافندی و دیگر مأموریت‌ها.
نتیجه و جمع‌بندی وضعیت و میزان آمادگی یگان جهت قبول مأموریت‌های جدید.
 2‌) توجیه فرماندهی و ابلاغ مأموریت از طرف رده‌ی بالاتر (زمان و چگونگی ابلاغ.)
 3‌) تشریح منطقه‌ی عملیاتی (با کالک وضعیت زمین منطقه.)
مواردی که لازم است در این قسمت آورده شود:‌
الف: عوارض طبیعی زمین:‌
 1‌) نوع زمین منطقه: کوهستانی، شامل دشت باز (رمل، خاکی، شنی و ...) و تپه ماهور.
 2‌) ارتفاعات منطقه:‌
مشخصات هر ارتفاع که شامل بلندی از سطح دریا، نوع ارتفاع (صخره‌ای، مسطح) و ذکر منطقه آن با استفاده از کالک و نقشه می‌شود.
 3‌) مشخصات رودخانه‌های منطقه: ابتدا و انتهای رودخانه، عرض و عمق، شدت آب، نوع و شکل سواحل آن، وضع رودخانه در فصول مختلف.
 4‌) جنگل‌ها نوع و میزان تراکم درخت، مساحت جنگل و محدوه‌ی آن و منطقه‌ی آن روی زمین با استفاده از کالک و نقشه
5‌) شیار، تنگه و ...
ب: عوارض مصنوعی:‌
 1‌) مشخصات جاده‌ها: نوع جاده (خاکی شنی آسفالت سرد یا گرم و ....) ارتفاع، عرض، ابتدا و انتهای جاده و ....
 2‌) مشخصات کانال: عمق، عرض، طول، نوع کانال (آبی، خشکی) و ذکر منطقه‌ی آن با استفاده از نقشه یا کالک ‌
 3‌) پاسگاه‌های مرزی: نام پاسگاه، موقعیت و ...
 4‌) ذکر و نوع تأسیسات نظامی‌و اقتصادی اعم از موشکی، نفتی، بندرگاه، کارخانه و ... .
 5‌) مناطق مسکونی: نام و نوع آن (ده، آبادی، روستا، شهر و ...)وسعت، جمعیت، اهمیت و ...
 6‌) پل‌های منطقه: ذکر نام رودخانه‌ای که پل روی آن نصب است، نوع پل (پی.‌ام.‌پی، محرک، سیمانی و لوله‌ای،) طول و عرض، ظرفیت (میزان استقامت) و ... .
 7‌) خاکریز: طول، عرض، ارتفاع، و منطقه‌ی آن.
 8‌) و ... .
توجه: کلیه‌ی مسایل فوق در منطقه‌ی خودی و دشمن بررسی شود.
ج نقاط استراتژیک (مهم) منطقه:‌
منظور از نقاط استراتژیک، مراکز و آن نوع ارتفاعات و ... است که ضربه خوردن و یا سقوط آن در سرنوشت عملیات نقش تعیین کننده‌ای را ایفا می‌کند.
الف: اقتصادی: تأسیسات نفتی، بندرگاه، کارخانجات و ... .
ب: نظامی: جاده‌های مهم، پل‌ها، ارتفاعات، قرارگاه‌های فرماندهی و ... .
ـ4‌ اقدامات یگان جهت کسب آمادگی:‌
چگونگی تحویل خط.
استقرار نیرو در عقبه‌ها و مسایل جابه‌جایی (انتقای.)
آماده ساختن زمین منطقه برای عملیات.
آماده ساختن نیروها شامل: سازماندهی، آموزش، توجیه و.... .
مسایل استتار و حفاظت، طرح‌های مربوط و قدامات انجام شده.
دلایل و عوامل خاص انتخاب برای محور یا ناحیه‌ی مربوط.
 نظر قرارگاه.
 نظر لشکر.
 5‌ شناسایی و اطلاعات از دشمن.
 امکانات و ابزار شناسایی.
 اقدامات انجام شده و نتایج آن که شامل موارد زیر است:‌
دیده‌بانی، عکس هوایی، شنود، اسیر، گشتی شناسایی (غواص،)... ، محورهای شناسایی و معابر تعیین شده برای عملیات، کیفیت و کمیت آن، جمع‌بندی نتایج شناسایی (درجه کفایت برای عملیات،) درباره شناسایی در عمق، تشریح وضعیت زمین (خطوط پدافندی و رده‌های موانع) و استحکامات دشمن در منطقه‌ی محوله، وضعیت دشمن، استعداد، آرایش، هوشیاری، عکس‌العمل‌ها و ...
ـ6‌ طرح مانور
الف) طرح ابتدایی
ب) سیر طرح مانور و تغییرات آن و مباحث مربوط.
طرح اولیه‌ی مانور و تغییرات آن و طرح نهایی مانور که بر مبنای آن عمل شده با ضمیمه‌ی کالک آورده شود.
توضیح: طرح‌هایی نوشته شود که در یک برهه از زمان تصویب و بر مبنای آن اقداماتی صورت گرفته و به یگان زیر امر نیز ابلاغ شده است.
تذکر: طرحی که در یک جلسه مطرح می‌شود و بعد در همان جلسه منتفی می‌شود. لازم نیست به‌عنوان یک طرح مطرح شود و حتی‌الامکان با جزیی‌ترین رده‌های یگان، مانور داده شود.
مسایلی که در رابطه با طرح‌های مطرح شده تا قبل از مشخص شدن مانور نهایی باید در نظر گرفته شود. نقاط ضعف و قوت هر طرح نوشته شود:‌
دلایل منتفی شدن طرحی و مطرح شدن طرح دیگر (در آخر طرح قدیم آورده شود.)‌
در صورت ادغام با ارتش نظرات ارتش، حتماً آورده شود (ذکر بحث‌های ارتش، سپاه در طرحی که تصویب می‌شود)‌
در هر طرح تصویب شده استعداد یگان‌های عمل کننده (چه سپاه و چه ارتش) به خصوص در طرح نهایی آورده شود. استعداد یگان‌ها به صورت گردانی با شماره و یا نام و یا ذکر رسته آن‌ها آورده شود.
ج) طرح نهایی:‌
هدف.
سازمان رزم.
محورهای عملیاتی و مانور گردان‌ها (در صورت لزوم تا مانور دسته.)
طرح مانور مراحل بعد (در صورت وجود.)
نقش واحدهای پشتیبانی در طرح.
توپخانه.
مهندسی.
ش.م.ر.
پدافند.
ادوات.
بهداری.
یگان دریایی.
مخابرات.
ـ7‌ جمع‌بندی و میزان آمادگی یگان قبل از عملیات:‌
 نتیجه‌ی اقدامات در طول مدت (انجام شده و نشده)‌
 مشکلات و نارسایی‌ها و یا ...
 ابلاغ زمان شروع عملیات:‌
 آخرین وضعیت دشمن قبل از عملیات (در تکمیل مباحث قبلی، تغییرات احتمالی، تغییر هوشیاری)‌
 میزان آمادگی
ـ8‌ مباحث ضروری در آستانه عملیات:
مسأله‌ی اعتقاد به عملیات (تأثیر آن در اجرای مأموریت و سیر تحول در این اعتقاد)
مسأله‌ی یگان و رابطه‌ی آن با یگان‌ها مجاور و قرارگاه‌های بالاتر.
انتقادات و اشکالات مسؤولین یگان‌ها به طرح، منطقه، پشتیبانی (ابهامات و تردید در استراتژی و تاکتیک.)
مهم‌ترین نقاط قوت و ضعف مطرح شده قبل از شروع عملیات.
انگیزه و ضد انگیزه‌های فرماندهان یگان در این عملیات.
تحلیل‌ها و پیش‌بینی‌ها در مورد عملیات (لزوماً قبل از شروع عملیات باید تهیه شود.)
ـ9‌ شرح عملیات:‌
تقسیم‌بندی مراحل زمانی برحسب وقایع و نوع مأموریت یگان و مشروح لحظه به لحظه (در آخر هر مقطع زمانی جمع‌بندی آن مقطع آورده شود.)
نقش عملی واحدهای پشتیبانی به‌دقت دنبال شود.
برخی نکات مهم:‌
شکستن خط،
پاکسازی،
انتقای وسایل و نیرو (نظیر بولدوزر، تانک و ...،)
 پاتکها،
 پدافند، تحویل خط برای بازسازی یا انتقای یگان برای مأموریت جدید،
 عقب‌نشینی،
مأموریت جدید:‌
چگونگی ادامه‌ی عمل در طرح پس از پایان ماموریت چنگی،
ـ10‌ ارزیابی و جمع‌بندی:‌
جمع‌بندی
خلاصه‌ی کوتاهی از تلاش و نتایج عملیات، در صورت چند مرحله بودن عملیات، پس از شرح عملیات بررسی نتایج و پیامدهای فتح و یا عدم الفتح آورده شود.
در صورت موفقیت (انطباق تئوری با عملی آن.)
کیلومتر آزاد شده،
محل‌های مهم آزاد شده،
در صورت رسیدن به اهداف طرح مانور، میزان موفقیت،
عوامل موفقیت،
بررسی نقاط ضعف و قوت نیروهای خودی و دشمن،
در صورت عدم‌الفتح:
بررسی عوامل آن،
ضایعات خودی و دشمن (شهدا، مجروحین، کشته و اسرای عراقی و همین‌طور غنایم،)
ارزیابی،
بررسی وضعیت پشتیبانی در عملیات و نقش هر یک از واحدهای مربوطه،
مهندسی،
توپخانه،
پدافند،
ش.م.ر،
تخریب،
دریایی،
تدارکات،
درباره‌ی نیروها (کیفیت، تیپ، روحیات و ...،)
بحث ابتکار جدید و استفاده از تجربیات قبلی،
مهم‌ترین نقاط ضعف و قوت،
مسأله امکانات گرفته شده از ارتش (در طرح و در اجرا.)
ـ‌11 تشکیلات و فرماندهی یگان:‌
سازمان و تشکیلات و مسؤولین مربوطه،
نوع رابطه‌ی فرمانده یگان با رده‌های پایین و بالاتر (به جز فرمانده رابطه‌ی کلی یگان با قرارگاه بالاتر نیز بحث شود)‌
خلقیات و مشی عملی فرمانده در پیشبرد کار،
نظم تشکیلاتی، امکانات، نوع بهره‌گیری از امکانات و مسایل رفاهی و خدماتی یگان،
وضع پشتیبانی و تدارکاتی یگان (اشاره به شهرهای پشتیبان، کمیت و کیفیت اعزام نیرو و ارسال کمک‌های مردمی)
وضع فرهنگی، سیاسی، اجتماعی... ، غالب بر یگان،
کمیت کیفیت کادرهای یگان،
سطح آموزشی رزمی‌و تخصصی یگان،
سایر نقاط قوت و ضعف (مهم،)
توضیح کارآیی یگان در این عملیات و میزان انهدام آن در پایان کار (توان باقی‌مانده اعم از کادر، نیرو، امکانات و ...،)
توجه:‌
ـ1‌ به مسأله‌ی آمار و کمیاب دقت شود.
ـ2‌ هر برادر به نسبت وضع خاص خود مباحثی جدید و هم‌چنین مباحث خاص یگان خویش را مطرح خواهد کرد.
دستورالعمل چگونگی تحویل اقلام به آرشیو
کلیه‌ی برادران تحقیقات جنگ که به نوعی به کار تحقیق و جمع‌آوری مشغوی هستند، ملزم به رعایت کامل مواردی که در زیر به صورت خلاصه آمده، می‌باشند:‌
نوار: ـ1‌رونویسی نوار. ـ2 پشت‌نویسی جلد نوار.
دفترچه: ـ1 ‌شماره‌گذاری صفحه. ـ2 تکمیل کردن برگه‌ی اول دفترچه (مشخصات.) ـ3 فهرست دفترچه. ـ4 مطالب نوارها طبق برگه‌ی آخر دفترچه تحقیق نوشته شود.
اسناد: 1)‌کامل بودن سند (از نظر تکثیر.) 2) مشخص بودن تاریخ، موضوع و یگان صادر کنند‌ی سند. 3) کامل بودن جدوی مشخصات کالک‌ها. 4) کلیه‌ی اسنادی که گرفتن آن‌ها ضروری تشخیص داده شده است، باید تهیه شده باشد.
فیش: 1) ‌قبل از فیش‌برداری فیش‌های شماره‌ی موقت بخورد. 2) جدوی مشخصات فیش‌ها کامل باشد.
عکس: مشخصات کامل عکس (مکان، موضوع، افراد، تاریخ و...) در پشت عکس به نرمی‌نوشته شود.
پیاده شده نوار: 1) ‌نسخه دوم نوارهای اصلی جهت پیاده کردن استفاده شود. 2) کلیه‌ی پیاده شده‌ها باید دارای برگ اول پیاده شده نوار باشد. 3) برگه اول پیاده شده باید توسط راوی تکمیل شود. 4) متن پیاده شده باید توسط راوی کنتری و ادیت شود. 5) نسخه‌های دوم نوار پاک شود. ‌
گزارش: 1) ‌فرم صفحه اول گزارش نوشته شود. 2) فهرست گزارش نوشته شود. ‌
نوار: 1) ‌رونویسی نوار. 2) پشت‌نویسی جلد نوار. ‌
رونویسی نوار
توضیح مطالبی که بر روی نوارها نوشته می‌شود:‌
الف) موضوع عبارت است از نام یگان + نام عملیات.
ب) نوع نوار به موضوعات، منابع و شرایط مختلف جمع‌آوری گفته می‌شود. (جلسه، مصاحبه، با فرماندهی، سخنرانی، هدایت عملیات.)
ج) شماره‌ی نوار: کلیه‌ی نوارهای جمع‌آوری شده در یگان دارای شماره‌ی واحد می‌باشد. به‌طور مثال اگر در یک یگان 150 عدد نوار جمع‌آوری شده باشد، نوارهای آن باید از شماره‌ی 1 شروع شود و به شماره‌ی 150 ختم شود.
د) تاریخ منظور از تاریخ، زمان ضبط مطالب بر روی نوار است.
هـ) موقعیت آدرس دقیق مکانی که نوار در آن‌جا جمع‌آوری شده موقعیت مکانی نوار را مشخص می‌کند که باید مبتنی بر موقعیت جغرافیایی مکان جمع‌آوری نوشته شود.
تذکر: به غیر از مسایل فوق هیچ مطلب دیگری بر روی نوارها نباید نوشته شود.
پشت‌نویسی جلد نوار:‌
برای نوشتن پشت جلد نوارها ابتدا جلد نوار را پشت و رو کرده سپس به تناسب نوارهایی که ضبط می‌شود مطالب زیر در آن نوشته می‌شود:‌
قسمت A‌
1‌ نام و مسؤولیت افراد، در کلیه‌ی نوارها (در نوارهای هدایت عملیات تا حدامکان)‌
2‌ نام راوی (در گوشه سمت چپ)‌
قسمت تیغه:‌
 نام یگان + نوع نوار
 تاریخ
 شماره
قسمت ادامه تیغه:‌
 نام عملیات
پشت جلد نوار:‌
 آدرس نوار در دفترچه
تذکر: در قسمت تیغه‌ی جلد نوار هیچ‌کدام از عناوینی که آورده شده نوشته نمی‌شود بلکه اصل مطلبی که خواسته شده آورده می‌شود طبق فرم نمونه.
قسمت B‌
1‌ مباحث اصلی نوار (که به صورت کامل موضوعات داخل نوار آورده می‌شود) در کلیه‌ی نوارها
2‌ ساعت ضبط نوار، در نوارهای هدایت عملیات (و نوارهای دیگر)‌
3‌ فسمت در نوراهای با فرماندهی
دفترچه:‌
1) ‌شماره‌گذاری صفحه. 2) تکمیل کردن برگه اول دفترچه (مشخصات.) 3) فهرست دفترچه. 4) مطالب نوارها طبق برگه آخر دفترچه تحقیق نوشته شود:‌
ـ1‌ شماره‌گذاری: کلیه‌ی صفحات دفترچه(از فهرست به بعد) باید دارای شماره‌ی صفحه باشد. بدین منظور بهتر است راوی قبل از شروع به‌کار در پایین هر صفحه (قسمت وسط) شماره‌گذاری نماید.
ـ2‌ تکمیل کردن برگه اول دفترچه:‌
الف) موضوع (نام عملیات + یگان.)
ب) شماره‌ی دفترچه (منظور مشخص شدن تعداد دفترچه‌ای است که راوی مورد استفاده قرار داده.)
ج) گردآورنده (نام و نام خانوادگی راوی.)
د) تاریخ (تاریخ شروع و اتمام مطالب نوشته شده در دفترچه.)
ـ3‌ فهرست مطالب دفترچه:‌
به منظور بهره‌برداری سریع از کلیه‌ی مطالب جمع‌آوری شده توسط راویان، فهرست مطالب دفترچه ‌باید تا حد امکان کامل و بدون نقص باشد.
الف) در قسمت موضوع، موضوعات مختلف مندرج در صفحات دفترچه اعم از مطالبی که داخل نوارها ضبط شده، جمع‌بندی، مشاهدات، مسموعات، نوشته‌جات و ... راوی و مسایلی از این قبیل نوشته می‌شود.
ب) مأخذ: با توجه به نحوه‌ی کار جمع‌آوری مأخذ موضوع می‌تواند نوار، سند، مشاهدات، مسموعات، جلسات و یا مطالب بدون نوار و ... باشد.
ج) شماره‌ی صفحه (شماره‌ی صفحاتی از دفترچه که موضوع مذکور در آن درج شده.)
ـ4‌ مطالب نوارها طبق:‌
برادران راوی موظفند طبق آخرین صفحه‌ی دفترچه‌های تحقیق مطالب نوارها را در صفحات دفترچه‌ها مشخص نمایند. چنآن‌چه احیاناً شرایطی پیشامد کرد که در حین جمع‌آوری فرصت و موقعیت رعایت مسایل فوق حاصل نمی‌شد، باید به اندازه‌ی کافی جای خالی در ابتدای صفحات مربوط باقی گذارند. راوی باید همواره سعی کند مطالبی که می‌خواهد در دفترچه منعکس کند (اعم از مسموعات، مشاهدات، خلاصه جلسات و ...) با تیتر مشخص و رعایت اصل تفکیک مطالب همراه باشد. هم‌چنین تاریخ مطالبی که هر روز در دفتر می‌نویسد را قسمت بالای صفحه مربوطه بیاورد.
اسناد: 1) ‌کامل بودن سند (از نظر تکثیر.) 2) مشخص بودن تاریخ، موضوع و یگان صادر کننده سند. 3) کامل بودن جدوی مشخصات کالک‌ها. 4) کلیه‌ی اسنادی که گرفتن آن‌ها ضروری تشخیص داده شده باید تهیه شده باشد:‌
ـ1‌ کامل بودن سند:‌
الف) در موقع جمع‌آوری اسناد ‌باید، تعداد صفحات سند کامل و خوانا بودن مطالب آن را مد نظر داشت. چنآن‌چه رونوشتی که از سند تهیه می‌شود نسبت به اصل سند جاافتادگی و یا کسری دارد، باید قبل از تحویل نسخه‌ی اصلی، رونوشت آن با خودکار مشکی تکمیل شود.
ب) راوی بنا به نیاز خود بهتر است از اسنادی که رونوشت آن‌ها خوانا و قابل بهره‌برداری نیست، خلاصه‌برداری کند. (مانند اسنادی که صفحات آن‌ها قرمز و یا رنگی است.)
ـ2‌ مشخص بودن تاریخ، موضوع و یگان صادر کننده‌ی سند:‌
مطالبی از این قبیل عمدتاً در لحظه گرفتن سند از یگان مربوطه و یا در زمان جمع‌آوری اسناد ساده و مشخص است. لیکن به مرور زمان که ذهنیت‌ها عوض می‌شود تشخیص آن‌ها مشکل و سخت می‌گردد. به همین منظور در زمان گرفتن سند برادران توجه داشته باشند که تاریخ، موضوع و یگان صادر کننده‌ی سند را در صورتی که در آن درج نشده بود مشخص کنند و در صورت لزوم از مسؤولین ذی‌ربط یگان مربوط کسری‌های آن را کامل نمایند.
ـ3‌ کامل بودن جدوی کالک‌ها:‌
علاوه بر جدوی مشخصات خود کالک که مشخص کننده‌ی معنی علایم، رنگ‌ها و ... می‌باشد، جدولی که در زیر آمده است در زمان تهیه‌ی کالک می‌باید مد نظر راوی باشد تا در زمان تکثیر کالک مورد نیاز عیناً اطلاعات خواسته شده را بر روی کالک منتقل نماید تا در بهره‌برداری‌های بعدی مشکلی در میان نباشد.
1ـ مقیاس:
 
2ـ منطقه:
 
3ـ عملیات:
 
4ـ یگان:
 
5ـ نوع کالک:
 
6ـ تاریخ تهیه:
 
7ـ کیفیت:
 
8ـ طبقه‌بندی:
 
9ـ تهیه کننده:
 
 
ـ4‌ کلیه‌ی اسنادی که ضروری تشخیص داده شده است:‌
این اسناد که لیست آن به پیوست می‌باشد، اسنادی است که اصولاً در رابطه با هر عملیات مطرح است و فرد موظف به پی‌گیری‌های لازم جهت جمع‌آوری آن است، چنآن‌چه سندی در زمینه‌های مشخص شده در یگان موجود نبود، مطالب مورد نظر به طور شفاهی باید تهیه شود.
منابع و موارد جمع‌آوری اسناد
ـ1‌ منابع:‌
الف) فرماندهی
ب) ستاد
ج) واحد طرح و عملیات
د) واحد اطلاعات نظامی
هـ) واحدها:‌
توپخانه، زرهی، پدافند، ادوات، مهندسی، ش.م.ر، بهداری، حفاظت، آموزش، پرسنلی، تدارکات.
ـ2‌ موارد جمع‌آوری:‌
الف) دبیرخانه و دفتر فرماندهی
ب) ستاد: صورتجلسات ستاد، مکاتبات با رده‌های بالاتر و ... .
ج) واحد طرح و عملیات:‌
دستور عملیاتی (جزء به جزء آفندی و پدافندی ...،) گزارش کلی و مرحله‌ای عملیات‌ها، شرح وقایع عملیات، دستورالعمل‌ها و ابلاغیه‌ها، مکاتبات واحد (نتایج،) آمار.
د) واحد اطلاعات نظامی:‌
گزارشات شنود، گزارشات بازجویی اسرا، پناهندگان و ...، گزارش نوبه‌ای (سپاه و ارتش)، گزارشات شناسایی، برآورد اطلاعاتی و بررسی مناطق عملیاتی، ترتیب و گسترش دشمن (کالک و اسناد،) گزارش عملیاتها و شرح وقایع، کالک عوارض زمین و موانع، برآورد اطلاعاتی از دشمن و ... .
هـ) واحدها:‌
گزارش عملکرد و اقدامات، برآوردها، طرح‌ها، ابلاغیه‌ها و دستورالعمل‌ها، آمار، مکاتبات با ارگان‌ها و نهادهای دیگر و ...
 
سند دوم: اصول تحقیق و وظایف راوی
در محورهای عملیاتی نیروی محقق باید به‌طور مداوم در منطقه حضور داشته باشد و کلیه‌ی مسایل موجود (که به آنها اشاره خواهیم کرد) را چه در هنگام پدافند و چه در مواقعی که عملیات آفندی در پیش است، ثبت نماید. البته عمده فعالیت‌ها در مواقعی است که عملیات آفندی در پیش است و در هر یک از این دو عملیات، آفندی و پدافندی، نیروی محقق وظایفی دارد که جداگانه به آن‌ها خواهیم پرداخت.
الف) مواقعی که عملیات آفندی در پیش است:‌
برای این‌که روش کار و مطالبی که باید ثبت و یادداشت شود، مشخص گردد. کار تحقیقات را به سه مرحله تقسیم می‌نماییم: 1ـ کارهایی که باید پیش از عملیات صورت گیرد 2ـ کارهایی که در حین عملیات باید صورت گیرد. ـ3 کارهایی که بعد از عملیات باید صورت گیرد.
نیروی محقق باید در این سه مرحله مطالبی را در رابطه با طرح عملیات و نحوه‌ی اجرای عملیات و خاتمه‌ی عملیات و سایر مسایل و موارد مربوط کسب و ثبت نماید که این مطالب مجموعاً بتواند بیانگر سیر عملیات از ابتدا تا انتها باشد. البته نیروی محقق ممکن است در محدوده‌ی یک لشکر یا یک تیپ مطالب و اطلاعات مربوطه به عملیات آن لشکر یا تیپ را جمع‌آوری کند که نهایتاً با جمع‌آوری مطالبی که نیروهای تحقیقات نظامی‌از لشکرها و تیپ‌ها تهیه و به مرکزیت تحقیقات نظامی ‌ارسال می‌دارند. می‌توان جمع‌بندی نسبتاً کاملی از وضعیت عملیات به دست آورد و به بررسی نقاط ضعف و قوت آن پرداخت.
ـ1‌ کارهایی که باید پیش از عملیات صورت گیرد:‌
ـ1ـ1 انگیزه‌ی انتخاب منطقه عملیات: در وهله‌ی اول باید انگیزه‌ی انتخاب منطقه‌ی عملیات از دیدگاه‌های مختلف سیاسی و نظامی ‌و اقتصادی مشخص و ثبت شود.
ـ2ـ1 شناسایی عمومی‌زمین منطقه‌ی خودی و دشمن: شناسایی عمومی‌و کلی بر روی زمین که راه‌ها و جاده‌های مواصلاًتی و نیز مراکز حساس نظامی‌و اقتصادی، ارتفاعات حساس منطقه و عوارضی از این قبیل که در چه موقعیتی قرار دارند و چه تأثیراتی بر کار دشمن و خودی دارند باید به‌عمل آمده و اطلاعات به‌دست آمده، ثبت شود.
ـ3ـ1 تعیین حد عمومی‌عملیات: بر اساس بررسی زمین از روی نقشه و عکس بعد از شناسایی‌های کلی زمین و عوارض موجود در منطقه با توجه به بررسی‌هایی که از روی نقشه‌ی منطقه و عکس هوایی تهیه‌ی شده، صورت می‌گیرد، حد چپ و راست منطقه‌ی عملیات مشخص می‌گردد که در تعیین حد عمومی ‌معمولاً مسایلی در نظر گرفته می‌شود. از قبیل تعیین حد چپ یا راست در کنار رودخانه، یا هور، آبگیر و عواملی که به‌طور طبیعی تا حدودی امنیت جناحین منطقه‌ی عمومی ‌عملیات را تأمین می‌کند؛ این نکات و عواملی که برای تعیین حد درنظر گرفته می‌شود باید دقیقاً ثبت و ضبط گردد.
ـ4ـ1 شناسایی دقیق زمین منطقه با استفاده از دفترچه‌ی عملیاتی یا افراد بومی‌ معمولاً در زمان صلح مناطق مرزی و مناطقی که احتمال درگیر شدن با دشمنان در آن مناطق می‌رود، شناسایی‌ها صورت می‌گیرد و اطلاعات و خصوصیات مربوط به هر منطقه در دفترچه‌ها ثبت می‌گردد که در زمان جنگ و درگیری در آن مناطق مور استفاده قرار می‌گیرد. برای شناسایی دقیق زمین منطقه در صورتی که چنین دفترچه‌های موجود باشد، اطلاعات لازم در مورد جاده‌ها، ارتفاعات، مراکز نظامی، مناطق مسکونی، وضعیت زمین و به طور کلی تجزیه و تحلیل منطقه‌ی عملیات از این دفترچه گرفته می‌شود و در صورتی که چنین دفترچه‌هایی موجود نباشد، از افراد بومی‌که به منطقه‌ی اوضاع جوی وضعیت زمین و راه‌ها و جاده‌های آن آشنایی دارند، استفاده می‌شود و اطلاعات لازم به دست می‌آید این اطلاعات که از طریق دفترچه یا افراد بومی‌به دست می‌آید، باید ثبت گردد.
ـ1ـ5 تعیین خط حد یگان‌ها: بعد از تعیین حد عمومی‌و شناسایی‌هایی که بر روی زمین منطقه به‌عمل آمد با توجه به استعداد و توان رزمی‌هر یگان، خط حد یگان‌ها تعیین می‌شود که حد هر یگان و نکاتی که در تعیین حد آن‌ها رعایت شده باید بر روی نقشه و کالک ثبت و یادداشت گردد.
ـ1ـ6 تعیین نیروی پوشش حد چپ و راست منطقه‌ی عمومی: ‌برای این‌که نیروها در منطقه‌ی عملیات از دو جناح چپ و راست منطقه عمومی ‌تأمین داشته و خطری متوجه جناحین نباشد، برای دو جناح نیروهایی در نظر می‌گیرند که دارای قدرت و توان رزمی ‌نسبتاً مناسب بوده و بتواند جناحین را که احتمال زیاد می‌رود دشمن به آن‌ها فشار بیاورد، تحت پوشش قرار دهند. عواملی که در تعیین نیروی پوشش جناحین در نظر گرفته می‌شود، باید ثبت گردد.
ـ1ـ7 شرکت در جلسات طرح مانور برای اطلاع از چگونگی طرح‌ریزی عملیات: عواملی که در طرح‌ریزی در نظر گرفته می‌شود و کامل شدن تدریجی طرح و سایر مسایلی که برای اجرای عملیات قبلاً بر روی آن بحث و تبادی نظر صورت می‌گیرد. نیروی محقق باید در جلسات طرح مانور شرکت نماید و مسایل مختلف مطرح شده درجلسات را چنآن‌که توضیح داده می‌شود، ثبت نماید.
ـ1ـ8 مأموریت نیروها: در هر عملیات نیروها ماموریتی به عهده دارند و هدفی برای آن‌ها تعیین شده است که برای رسیدن به آن هدف و انجام مأموریت محوله، اقدام به اجرای عملیات می‌نمایند که این مأموریت و اهداف نهایی آن باید ثبت شود.
ـ9ـ1 استعداد و سازمان نیروهای شرکت‌کننده در تک و تجهیزات آن‌ها: استعداد نیروهایی که وارد عمل می‌شوند، و این‌که با چه سازمانی عمل می‌کنند و چه تجهیزاتی در اختیار دارند، باید ثبت گردد.
ـ10ـ1 استعداد نیروهای احتیاط و امکان استقرار آن‌ها: نیروهای احتیاط که برای مواقع لزوم در نظر گرفته می‌شوند، چه استعدادی دارند و در کجا مستقر هستند ودر چه فاصله‌ی زمانی می‌توان آن‌ها را از آن محل به قسمت‌های مورد نیاز آورد و این‌که آیا این محل زیر آتش دشمن قرار دارد یا خیر، باید ثبت گردد.
ـ11ـ1 مانور یگان‌ها: پس از تعین خط حد یگان برای انجام مأموریت محوله، هر یگان طرح مانور خود را تهیه می‌کند. نکات عمده‌ی مانور یگان‌ها از قبیل این‌که یک یگان رزم چگونه می‌خواهد با دشمن درگیر شود، خط را بشکند و از چه راه‌هایی وارد عمل شود و چه پیش‌بینی‌هایی کرده است و چطور می‌خواهد به اهداف تعیین شده دست یابد، باید یادداشت و ثبت گردد.
ـ12ـ1 استعداد و آرایش نیروها‌ی دشمن: دشمن در منطقه چه استعدادی دارد و چه استعدادی را در احتیاط دارد و نیروها‌ی خود را در منطقه چه‌طور آرایش داده، چه تعداد خط دفاعی دارد و رسته‌ی نیروهای مستقر در خطوط دفاعی و احتیاط چیست؟ و کلیه‌ی مسایلی که به وضعیت نیروهای دشمن پیش از عملیات مربوط می‌شود، باید ثبت گردد.
ـ13ـ1 طرح آتش پشتیبانی: طرح آتش پشتیبانی زمینی و هوایی که تهیه شده است و مهماتی که در این طرح به‌عنوان سهمیه‌ی مصرفی در نظر گرفته شده، و در صورتی که از طریق هوا توسط هلی‌کوپترها آتش پشتیبانی اجرا می‌شود، منطقه‌ای که قرار است پشتیبانی هوایی در آن صورت بگیرد و زمان آن باید ثبت شود، هم‌چنین کالک طرح آتش هر یگان تهیه شود.
ـ14ـ1 برآورد قدرت رزمی ‌و تحرک: دشمن این‌که دشمن دارای چه توانی از نظر رزمی‌می‌باشد و قدرت تحرک وی تا چه حد است و زمانی که طول می‌کشد تا نیروهای احتیاط خود را از محل استقرار تا مناطقی که پیش‌بینی می‌شود در آنجا نیروی احتیاط خویش را به‌کار گیرد، منتقل کند از جمله مسایل مهمی‌است که باید ثبت گردد.
ـ15ـ1 برآورد زمان و امکانات نقل و انتقال و مانور نیروها زمانی که پیش‌بینی می‌شود در این فاصله نیروها از منطقه‌ی تجمع به نقطه رهایی منتقل شوند و زمانی که از شروع حرکت تا اجرای مانور و رسیدن به اهداف طول می‌‌کشد، باید ثبت گردد.
ـ16ـ1 پیش‌بینی‌ها و پیش‌گیری‌ها: کلیه‌ی پیش‌بینی‌ها و پیش ‌گیری‌هایی که صورت می‌گیرد از قبیل این‌که طرحی برای عقب‌ نشینی‌های احتمالی در نظر گرفته می‌شود یا در محلی عقب‌تر از خط حد تعیین شده، خط پدافندی در نظر گرفته می‌شود که در صورت عدم امکان پیش‌روی تا حد تعیین شده در آنجا پدافند کنند و یا طرحی به منظور استفاده از موفقیت که در صورتی که دشمن ضعف زیادی نشان داد و عملیات نیروهای ما با موفقیت انجام شد از این موفقیت استفاده نموده و ادامه‌ی تک دهند و دیگر نکاتی که پیش‌بینی می‌شود، باید ثبت گردد.
ـ17ـ1 تدارک نیروها: کلیه‌ی تصمیماتی که در مورد نحوه‌ی تدارک نیروها از نظر غذا و مهمات گرفته شد و امکاناتی که برای این امر پیش‌بینی شده، باید ثبت گردد.
ـ18ـ1 تخلیه‌ی مجروحین و شهدا: تصمیماتی که در مورد تخلیه‌ی مجروحین و شهدا گرفته شده و تعداد آمبولانس‌هایی که در این رابطه کار می‌کنند، محلی که اورژانس‌ها مستقر می‌شوند و میزان آتش دشمن در آن محل، منطقه‌ای که تخلیه‌ی هوایی از آنجا صورت می‌گیرد و این‌که این منطقه زیر آتش دشمن هست یا نه، نکاتی است که باید در زمینه‌ی تخلیه‌ی مجروحین و شهدا ثبت گردد.
ـ19ـ1 تعیین خط حد پیش‌روی و مراحل عملیات: در هر عملیات، خط حد پیش‌روی نیروها قبلاً بر روی 9عوارض مشخصی تعیین می‌شود و نیروها پس از رسیدن به این عوارض، اقدام به پدافند می‌نمایند و در صورتی که عملیات دارای چند مرحله باشد برای هر مرحله یک خط حد در نظر می‌گیرند و یک خط حد پیش‌روی نهایی برای آخرین مرحله در نظر گرفته می‌شود. خطوط حد پیش‌روی در هر مرحله و خط حد نهایی و این‌که عملیات چند مرحله داشته باشد، باید ثبت شود. ‌
ـ20ـ1 آماده‌سازی زمین برای بهره‌برداری: معمولاً جهت سهولت عبور نیروها از موانع موجود، اعم از طبیعی و مصنوعی و نیز ایجاد تسهیلات برای عبور نیروهای سواره ـ اعم از خودروهای تدارکاتی، نفربرها و نیروهای زرهی ـ یک سری اقدامات مهندسی باید بر روی زمین انجام شود و زمین را آماده سازد. عملیات آماده‌سازی زمین، در زمان قبل از عملیات، هنگام عملیات و نیز پس از عملیات باید صورت گیرد. کلیه‌ی اقداماتی که در هر مرحله باید صورت گیرد و امکاناتی که در نظر گرفته شده، باید ثبت شود.
ـ21ـ1 طرح پدافند هوایی: اقداماتی که جهت مقابله با هواپیماهای دشمن و به طور کلی اقدامات هوایی دشمن پیش‌بینی شده و نوع و تعداد سلاح‌های ضدهوایی که در منطقه مستقر گردیده است، باید ثبت گردد.
ـ22ـ1 گزارشات روزانه‌ی اطلاعات عملیات: نیروی محقق باید در رابطه با واحد اطلاعات بوده و در جریان گزارشات روزانه‌ی گشتی‌ها در مورد وضعیت دشمن و نقل و انتقای آنها قرار گیرد و نکات قابل توجه را ثبت نماید.
ـ23ـ1 حضور مداوم در منطقه: نیروی محقق از ابتدای ورود به منطقه ضمن این‌که در جلسات طرح مانور شرکت می‌نماید و اطلاعات مورد نیاز را از اطلاعات عملیات دریافت می‌کند، باید در فرصت‌های مناسب در منطقه حضور یابد و مشاهدات خود را در مورد وضعیت دشمن و تغییراتی که به مرور زمان در آن حاصل می‌شود، یادداشت نماید و نیز راه‌ها و جاده‌های موجود در منطقه را شناسایی و به ذهن بسپارد که آشنایی با منطقه و شناسایی راه‌ها و معابر اهمیت فراوان دارد.
ـ24ـ1 نیروی محقق باید محتوای آموزش نیروها را بررسی نموده و نکات قابل توجه را ثبت نماید.
ـ25ـ1 مانورهای پیش از عملیات: معمولاً برای هماهنگی نیروها وآماده شدن آن‌ها برای اجرای عملیات در منطقه‌ای مشابه منطقه‌ای که قرار است عملیات صورت گیرد، مانوری ترتیب می‌دهند که به خصوص اگر نیروها به صورت ادغامی‌با ارتش بخواهند وارد عمل شوند، این مانورها تأثیر زیاد در بهبود کیفیت کار نیروها دارد که نکات قابل توجه در جریان مانور باید ثبت گردد.
تا این‌جا کارهایی که پیش از عملیات باید صورت گیرد و مطالبی که باید جمع‌آوری شود گفته شد که البته قسمتی از این مطالب از طریق شرکت در جلسات به دست می‌آید و قسمتی را نیروی محقق باید در صحنه‌ها حضور یابد و مشاهدات خود را ثبت نماید.
ـ2‌ کارهایی که در حین عملیات باید صورت گیرد:‌
ـ2ـ1 حضور در کنار فرمانده‌؛ پس از شروع تا زمان خاتمه و استقرار در مواضع جدید، نیروی محقق باید حتی‌الامکان در کنار فرمانده‌ی حضور داشته باشد و دقیقاً اشکالاتی که در عمل برای گردان‌ها و تیپ‌ها بوجود آمده است و از طریق بی‌سیم به اطلاع فرمانده می‌رسد و تصمیم‌گیری وی و نحوه‌ی برخورد با مشکلات و مسایلی از این قبیل را ثبت نماید. البته در فرصت‌های مناسب باید در مناطق درگیر نیز حضور یابد که گاه‌ی به‌ همراه فرمانده‌ی برای بررسی اوضاع به منطقه می‌رود و گاه باید خود برای به‌دست آوردن مطالب گفته شده به صحنه‌های درگیری برود.
ـ2ـ2 حرکت نیروها از منطقه‌ی تجمع به منطقه‌ی عزیمت: نحوه‌ی انتقای نیروها از منطقه‌ی تجمع به منطقه‌ی عزیمت و امکانات نقل و انتقای آن‌ها و زمانی که طول می‌کشد و اشکالاتی که در این امر به‌وجود می‌آید، باید ثبت شود. ‌
ـ2ـ3 اقداماتی که پیش از عزیمت صورت می‌گیرد: نیروی محقق باید در ساعات پیش از شروع عملیات در منطقه‌ی عزیمت تعدادی از گردا‌ن‌ها(هر تعداد که ممکن باشد) حضور یافته و شکل کار فرماندهان و مسوولین ‌گردان‌ها را در ساعات آخر مشاهده نموده و نکاتی از قبیل توزیع مهمات و غذا، توجیهات فرمانده بر روی شکل زمین، دشمن، موانع، نکاتی که نفرات باید رعایت کنند و هم‌چنین تقویت روحی نیروها و اقداماتی که در این زمینه عمل می‌آید و نکات دیگر را ثبت نماید.
ـ2ـ4 ساعت شروع عملیات: زمانی که واحدها شروع به اجرای عملیات می‌نمایند و تأخیراتی که بعضی از واحدها دارند و علت این تأخیرها و یا شروع عملیات زودتر از ساعت تعیین شده و مسایلی که مربوط به ساعت شروع عملیات می‌باشد، باید ثبت گردد.
ـ2ـ5 موانع و عبور از آن‌ها، شکل و نوع موانع، طول و عرض و مختصات میادین مین، کانال‌ها، دیگر موانع موجود و اشکالاتی که نیروها در برخورد با آن‌ها مواجه شده‌اند و اقداماتی که برای عبور از آن‌ها و رفع اشکالات به‌عمل آورده‌اند و هم‌چنین موانع طبیعی پیش‌بینی نشده از قبیل سیلاب‌ها و رودخانه‌ها و نحوه‌ی مقابله با آن‌ها و نیز وضعیت نیروهای دشمن نسبت به موانع و موقعیت نیروهای تأمینی و کمین دشمن به طور کامل باید ثبت شود.
ـ2‌ـ6 درگیر شدن نیروها: زمان درگیر شدن نیروها و فاصله‌ی آن‌ها از خط دشمن در زمان شروع درگیری و نحوه‌ی شکستن خط دشمن، شدت آتش دشمن در زمان درگیری، فاصله‌ی زمانی درگیر شدن گردان‌ها با دشمن و کلیه‌ی مسایلی که در زمان درگیر شدن نیروها به وجود می‌آید و وضعیت روحی و جسمی‌نیروها باید ثبت شود.
ـ2ـ7 مقاومت دشمن: محورهایی که دشمن مقاومت از خود نشان داده است، دقیقاً بر روی نقشه و کالک باید ثبت و نیز خصوصیات و مشخصات نیروی دشمن در آن محورها تا حد امکان یادداشت شود.
ـ2ـ8 تراکم آتش دشمن: تراکم آتش دشمن در منطقه‌ی عملیات در زمان‌های مختلف شروع تک و ساعات روزهای بعد از آن و اقدامات تأمینی که برای این امر به‌عمل آمده و میزان خسارات نیروهای خودی از آتش دشمن دقیقاً ثبت گردد.
ـ2ـ9 تراکم آتش خودی: تراکم آتش نیروهای خودی در زمان‌های مختلف تا بعد از عملیات و تأثیرات آن بر دشمن و خسارات و تلفات وی، تعداد آتشبارها و خمپاره‌اندازها و به‌طور کلی سلاح‌های سنگین و نیمه سنگین پشتیبانی کننده (در صورت امکان) و نواخت تیری که در طول عملیات داشته‌اند( ،در صورت امکان) ثبت گردد. ‌
ـ2ـ10 آماده‌‌سازی زمین برای بهره‌برداری پس از شروع عملیات، اقدامات مهندسی مربوط به آماده‌ ساختن زمین برای عبور نیروها ادامه می‌یابد. این اقدامات شامل پاک‌سازی جاده‌ها و معابر مین‌گذاری شده، بریدن خاکریزهای دفاعی دشمن، احداث جاده‌های تدارکاتی و ... می‌شود که کلیه‌ی این اقدامات باید ثبت گردد.
ـ2‌ـ11 استحکامات و آرایشات خط پدافندی دشمن: پس از سقوط مواضع دشمن، نیروی محقق باید در منطقه حضور یافته و شکل استحکامات و آرایشات پدافندی دشمن را مشاهده نموده و بر روی نقشه مشخص نماید و نکات قابل توجه و جدید در شکال سنگرها و مواضع دشمن را ثبت نماید.
ـ2ـ12 پاک‌سازی منطقه‌ی آزاد شده: نحوه‌ی پاک‌سازی خط دشمن و به‌طور کلی پاک‌سازی منطقه‌ی آزاد شده تا آخرین حد پیش‌روی، اشکالاتی که در اثر عدم پاک‌سازی به‌طور کامل در بعضی نقاط احتمالاَ به‌وجود آمده و کلیه‌ی مسایلی که پاک‌سازی منطقه دربرداشته است، باید ثبت شود.
ـ2ـ13 به‌کار بردن نیروی احتیاط از طرف دشمن: در صورتی که دشمن در محلی از نیروی احتیاط استفاده نموده است بر روی نقشه جای آن را مشخص نموده و مدت زمانی که طول کشیده تا دشمن نیروی احتیاط را از محل استقرار به محل درگیری برساند و اقداماتی که در این فاصله به‌عمل آورده و تأثیری که به‌کار بردن نیروی احتیاط در عمل داشته و استعداد نیروی به‌کار گرفته شده و سایر مسایلی که در حاشیه این امر به‌وجود آمده، باید ثبت گردد.
ـ2ـ14 به‌کار بردن نیروی احتیاط خودی: در صورتی که نیروهای خودی از نیروی احتیاط استفاده کرده‌اند، محل به‌کار گرفتن نیروها و محل استقرار نیروی به‌کار گرفته شده و مدت زمانی که طول کشیده تا به محل درگیری رسیده‌اند و استعداد آن‌ها و ضرورت به‌کار گرفتن نیروی احتیاط و تأثیرات آن، در عمل و نکات قابل توجه آن باید ثبت شود.
ـ2ـ15 نحوه‌ی عقب‌نشینی دشمن: آرایشات دشمن حین عقب‌نشینی و تاکتیک‌هایی که برای مشغوی کردن نیروهای خودی به‌کار می‌برد و احتمالاَ در بعضی قسمت‌ها از طریق هوا نیروها را به عقب می‌برد و یا تحت پوشش نیروهای زره‌ی عقب‌نشینی می‌کند و سایر روش‌ها و تاکتیک‌هایی که برای عقب‌نشینی به‌کار می‌برد باید دقیقاً ثبت شود.
ـ2ـ16 موارد محاصره‌ی نیروهای خودی: در صورتی که مواردی پیش آمده که نیروهای خودی در حلقه‌ی محاصره‌ی دشمن قرار گرفته‌اند، محل محاصره شدن نیروها، علت محاصره، موقعیت دشمن پیش از محاصره و در زمان محاصره اقداماتی که برای شکستن محاصره به‌عمل آمده، و یا در صورتی‌که دشمن نیروها را در محاصره به اسارت گرفته، نیروی خودی چه استعدادی داشته و تأثیری که در عمل داشته است و نکات قابل توجه،باید ثبت گردد. در این مورد بهترین مرجع برای کسب اطلاعات، فرماندهان گردان و گروهان و دسته و نیروهایی که عملاً در محاصره قرار داشته‌اند، می‌باشند ‌
ـ2ـ17 موارد محاصره‌ی نیروهای دشمن: موارد بند 2 16 در مورد محاصره‌ی نیروهای دشمن نیز باید ثبت شود.
ـ2ـ18 پشتیبانی هوایی دشمن مناطقی که دشمن: از راه هوا نیروی خود را پشتیبانی می‌کند و میزان پروازها و میزان استفاده از هلی‌کوپتر و هواپیماها و اقدامات به‌عمل آمده برای مقابله با آن‌ها بر روی نقشه مشخص و ثبت شود.
ـ2ـ19 پشتیبانی هوایی خودی: مناطقی که نیروهای خودی عملیات پشتیبانی هوایی انجام داده‌اند و میزان پروازها و استفاده از هلی‌کوپترها و هواپیماها و تاثیراتی که بر کار دشمن داشته‌اند و اقداماتی که دشمن به‌عمل آورده، ثبت شود.
ـ2ـ20 حضور در صحنه‌های درگیری: در قسمت‌هایی که درگیری نیروها شدت پیدا می‌کند و موقعیت‌های حساس و سرنوشت‌ساز به‌وجود می‌آید. نیروی محقق باید حتی‌الامکان در این صحنه‌ها حضور یابد و مسایل را از نزدیک مشاهده ونکات قابل توجه و علل بروز چنین درگیری‌های شدید را بررسی و ثبت نماید.
ـ2ـ21 اشکالات پیش‌بینی نشده در طرح: مسایلی که در عمل نیروها با آن برخورد کرده‌اند که در طرح عملیات پیش‌بینی نشده و یا اشکالاتی که ناشی از عدم شناسایی صحیح می‌باشد و نهایتاً نحوه‌ی مقابله با این مسایل و رفع مشکلات و تأثیری که در عمل داشته است، دقیقاً پس از بررسی و نظرخواه‌ی از مسوولان شرکت‌کننده در تک ـ اعم از مسوولان گردان، گروهان و دسته ـ ثبت شود.
ـ2ـ22 الحاق‌ها: الحاق‌هایی که در طرح پیش‌بینی شده بود و محل‌هایی که ‌باید نیروها به یکدیگر ملحق شوند در عمل بررسی و کیفیت آن‌ها مورد مطالعه قرار گیرد. احتمالاَ در قسمت‌هایی که الحاق صورت نگرفته علل و تأثیرات آن بررسی و ثبت شود.
ـ2ـ23 تخلیه‌ی مجروحین و شهدا: مسایلی که در مورد تخلیه‌ی مجروحین و شهدا در طرح پیش‌بینی شده بود و امکاناتی که باید به‌کار گرفته می‌شد در عمل بررسی شود و موقعیت و محل اورژانس‌ها از نظر زیر آتش قرار داشتن و فاصله‌ی آن‌ها از محل درگیری نیروها و محل تخلیه‌ی هوایی مجروحین و اشکالاتی که در زمینه‌ی تخلیه‌ی مجروحین و شهدا وجود دارد، باید ثبت گردد.
ـ3‌ کارهایی که بعد از عملیات باید صورت گیرد:‌
ـ3ـ1 تثبیت مواضع: بعد از به‌دست آمدن مواضع جدید، کلیه‌ی اقداماتی که به منظور تثبیت مواضع صورت می‌گیرد از قبیل احداث سنگرها و محل‌هایی که به منطور استقرار نیروها در نظر گرفته می‌شود و موقعیت‌های آن‌ها نسبت به دشمن ‌باید ثبت شود.
ـ3ـ2 پاتک دشمن: قسمت‌هایی که دشمن اقدام به پاتک نموده و استعداد نیروی پاتک کننده و تجهیزات آن‌ها، زمان شروع پاتک، آتش پشتیبانی آن‌ها در زمان پاتک، نحوه‌ی مقابله‌ی نیروهای خودی با پاتک دشمن و نتایج عملی پاتک دشمن و تأثیرات آن، ثبت و بر روی نقشه مشخص گردد.
ـ3ـ3 آماده‌سازی زمین به منظور بهره‌برداری: عملیات آماده‌سازی زمین که در حین عملیات جریان داشته است، پس از عملیات نیز برای تحکیم مواضع خودی، ایجاد خاکریزها، سنگرها، کانال‌ها، میادین مین و اقداماتی از این قبیل ادامه خواهد یافت که این اقدامات و مدت زمانی که صرف می‌شود، باید ثبت گردد. ‌
ـ3ـ4 بررسی خط پدافندی دشمن: خط پدافندی که دشمن پس از عملیات انتخاب می‌نماید موقعیت آن و برتری‌های خودی به دشمن و دشمن به خودی در خط پدافندی جدید و نیز اقدامات تأمینی که دشمن در خط جدید به‌عمل آورده، ‌باید بررسی و ثبت شود.
ـ3ـ‌5 تعویض نیرو: پس از تثبیت مواضع و خاتمه‌ی عملیات، نیروهای مستقر در خط که در عملیات و چند روز پس از آن دچار خستگی روحی و جسمی‌شده‌اند، تعویض می‌گردند. استعداد نیروهای مستقر در خط که در عملیات نیز شرکت داشته‌اند و استعداد نیرویی که جایگزین آن‌ها می‌شوند، زمان تعویض نیرو، موقعیت دشمن در زمان تعویض نیرو و شرایط و وضعیت عمومی‌عملیات در زمان تعویض نیروها از مسایلی هستند که باید ثبت شود.
ـ3ـ6 شرکت در جلسات بررسی عملیات: نیروی محقق باید در جلساتی که پس از عملیات با حضور فرماندهان گردان‌ها و تیپ‌ها و لشکرها تشکیل می‌شود و به بررسی نقاط ضعف و قوت و مشکلاتی که به‌وجود آمده و در صورت عدم موفقیت در بعضی قسمت‌ها، بررسی علل عدم موفقیت و ... می‌پردازند، شرکت نموده و کلیه‌ی مسایل مطرح شده در این جلسات را ثبت و ضبط نماید.
ـ3ـ7 طرح سؤالات در زمینه‌های مختلف: تمام نکاتی که تا این‌جا به آن اشاره کردیم که نیروی محقق باید ثبت و یادداشت کند ممکن است در طول مراحل عملیات و شرکت در جلسات به دست نیاید از این جهت نیروی محقق باید پس از عملیات نکاتی که مجهوی مانده و اطلاع درست و دقیقی از آن در دست نیست، به صورت سؤالات مشخص و منظم تنظیم کرده و در یک فرصت مناسب که فرمانده‌ی رده مربوطه فراغت داشته باشد، سؤالات را مطرح نموده و پاسخ‌های وی را ثبت و ضبط نماید. هم‌چنین نکاتی که فرماندهان رده‌های پایین‌تر از گردان، گروهان و دسته می‌توانند پاسخ‌گو باشند در فرصت‌های مناسب با آن‌ها تماس گرفته و سؤالات مورد نظر را مطرح نماید.
ـ3ـ8 بررسی کلی عملیات: بعد از به‌دست آوردن اطلاعات لازم در زمینه‌های مذکور، نیروی محقق باید مطالب به دست آمده را مورد مطالعه قرار داده و به بررسی نقاط ضعف و قوت و علل موفقیت‌ها و یا عدم موفقیت بپردازد. مطالبی که در جلسات طرح عملیات به‌دست آمده با آن‌چه که در عمل اجرا شده مطابقت شده و نقاط ضعف و مشکلات به‌وجود آمده در عمل که در طرح پیش‌بینی نشده بود، ریشه‌‌یابی شود.
ـ3ـ9 انتقادات و پیشنهادات: پس از بررسی عملیات و به‌دست آوردن نقاط صعف و علل و ریشه‌های آن‌ها در صورتی‌که نیروهای محقق، انتقاد یا پیشنهادی، داشته باشند، باید نظر خود را کتباً با استناد به مسایل به‌وجود آمده در عملیات به فرمانده‌ی رده‌ی مربوطه ارایه دهند تا در رفع مشکلات و بهبود امور، اقدامات لازم صورت گیرد.
ـ3ـ10 نتیجه‌گیری: پس از مطالعه‌ی اوضاع کلی عملیات و بررسی نقاط ضعف و قوت باید در مورد وضعیت عملیات، درصد موفقیت، کیفیت کار عموم نیروها، کیفیت فرمانده‌ی، تأثیرات عملیات بر دشمن و ..... یک نتیجه‌گیری کلی به‌عمل آورده و مطالب ‌به‌دست آمده را همراه با نظرات و بررسی‌ها و نتیجه‌گیری کلی به مرکزیت تحقیقات قرارگاه مرکزی ارسال کنند تا پس از مطالعات لازم بر روی آن‌ها و جمع‌آوری مطالب کلیه لشکرها و تیپ‌ها، نتیجه‌ی آن‌ها به صورت قابل استفاده در رده‌های مختلف تنظیم و در اختیار آن‌ها قرار گیرد تا از بروز مشکلات به‌طور مکرر جلوگیری به‌عمل آید؛ ضمن این‌که کیفیت کار بالا رفته و در پیشرفت امور بهبود حاصل گردد.
کلیه‌ی مطالبی که تاکنون بدان اشاره شد حتی‌الامکان باید بر روی نقشه و کالک عملیاتی مشخص گردد. یعنی نیروی محقق باید همواره نقشه‌ی منطقه‌ای را که در آن مشغوی کار است، همراه داشته باشد و مسایلی که در هر قسمت مشاهده می‌کند بر روی آن مشخص نماید. هم‌چنین گرفتن نوار و فیلم و عکس و اسلاید از جلسات و مصاحبه‌ها و مواضع دشمن و مطالبی که می‌تواند مفید واقع شود از ضروریات امر است.
 
 
سند سوم: چارچوب کلی گزارش یگان‌ها، لشکر و تیپ
مقدمه:‌
به منظور حفظ امانت و ثبت مسایل مربوط به یک عملیات و ارایه‌ی هر چه بهتر آن و خصوصاً روند مشخصی که معمولاً عملیات‌ها در چند سال گذشته‌ی جنگ داشته‌اند، ضرورت ایجاب می‌کند تا ما نیز متناسب با آن برای گزارش‌نویسی یک چارچوب مشخص و منطقی با تمام مسایل ریز و درشت و اصلی و فرعی آن تهیه نماییم تا راوی و نویسندگان گزارش‌ها متناسب با عملیاتی که در دست دارند برای گزارش‌نویسی خود، استفاده‌ی لازم را بنمایند. لذا در ابتدا تذکر چند نکته لازم است: ‌
الف ـ راوی و نویسنده‌‌ی گزارش با این تصور که خواننده‌ی گزارش شخصی کاملاً ناتوجیه است و باید با این مطالب، وی را از هر آن‌چه در یگان در خصوص عملیات گذشته است، آگاه سازد، به گزارش می‌پردازد.
ب ـ گزارش ‌باید برای هر چه کامل‌تر و گویاتر بودن، مملو از نقل قول و مشاهدات و مسموعات راوی باشد. ضمن این‌که راوی با قلمی‌شیوا و حماسی به گونه‌ای به مسایل بپردازد تا خواننده بر اثر تکراری بودن مطالب و همین‌طور روان و متناسب نبودن نقل‌قول‌ها خسته نشود. برای این منظور نگارنده باید از نقل‌قول‌ها جمع‌بندی و تحلیل داشته باشد تا مبتنی بر آن جمع‌بندی و تحلیل، نقل قول‌ها را گزینش کند.
ج ـ نقش فرماندهی یگان به عنوان محور تشکیلات و سایر عناصر کادر در طول گزارش مشخص و ملموس باشد. ضمن این‌که بیان عملکرد جزء به جزء نیروهای رزمنده (بسیجی) در گزارش (خصوصاً شرح عملیات) جلوه‌ی خاص خود را دارد.
د ـ همان‌گونه که مطلع هستید این گزارشات تنها منبع موثقی است که واقعیت‌ها و حقایق جنگ را آن‌طور که بوده، بیان می‌کند و از آن‌ها به عنوان کتب مرجع در زمینه‌ها و موضوعات مختلف استفاده می‌شود. لذا باید به مطالب هر چه جزئی‌تر و مستند به صورت تفصیلی و تشریحی پرداخته شود.
تأکید می‌شود که تنها به نقل مطالب اکتفا نشود، بلکه در همه‌‌ی زمینه‌ها و موضاعات باید به صورت مبخش بحث نموده و مسایل را تشریح کنید.
هـ ـ گزارش به نحوی نوشته شود که خواننده احساس کند از بالا، صحنه‌ی نبرد را نظاره می‌کند. از کم و کیف مسایل و مباحث در جلسات گرفته تا تلاش و فعالیت واحدها، و از چگونگی هدایت عملیات گرفته تا لحظه‌ لحظه‌ی درگیری‌ها، شجاعت‌ها، آتش خودی و دشمن، پیش‌روی‌ها و عقب‌نشینی‌ها و ... ده‌ها مورد دیگر.
و ـ در طول گزارش راوی باید به‌گونه‌ای قلم‌پردازی کند که در همه‌ی زمینه‌ها حکایت از حضور راوی در همان موقعیت داشته باشد. یعنی هنگامی‌که درباره‌ی کلیات بحث می‌کند، نشان می‌دهد که راوی از موضع بالاتر به قضایا نگاه می‌کند و همه چیز را زیر نظر داشته یا هنگامی‌که پیرامون وقایع و حوادث صحبت می‌کند، مطلب حاکی از این باشد که راوی خود در صحنه حاضر بوده و گویی در این حادثه شرکت داشته است.
ز ـ هدف از تهیه‌ی این جزوه، ارایه‌ی یک قالب مشخص جهت ریختن اطلاعات راویان جنگ در آن نیست. لذا برادران دقت نمایند که تیترهای داده شده در هر بخش، تنها برای جلوگیری از قاطی شدن بحث‌ها و اطلاعات در یکدیگر و یا حداکثر سر نخ مباحث و بخش‌های گزارش است و الا برادران ‌باید ضمن رعایت سیر منطقی گزارش، از موضوعات و مسایل مختلف و متناوب در یگان استفاده و بهره‌ی لازم را ببرند.
ح ـ اگر در متن این جزوه به مواردی برخورد کردید (مانند تشریح نمایید، تفصیلی، شرح دهید و ...) که به دفعات متعدد تکرار شده است، این موضوع نه از اشتباه و خطا، بلکه تأکید بر آن مطلب است و هدف، انتقای منظور و ذهنیت ما به شماست.
ط ـ از آن‌جا که راوی دایماً از کانال فرمانده یگان به مسایل و مطالب توجیه می‌شود، لذا نگریستن به موضوعات مطروحه از دیدگاه نقادی به راوی کمک می‌کند تا دید وی متأثر از دید فرماندهی نشود (دید حقایق و واقعیت‌ها.)
ی ـ راوی در هر زمینه که دچار کمبود اطلاعات یا ابهام و شک و تردید گردید، باید حتی‌المقدور با مراجعه به راویان قرارگاه و یا یگان‌های هم‌جوار مشکل خود را حل نماید.
ک ـ در طول گزارش، راوی باید بدون موضع‌گیری به توصیف و تشریح مطالب بپردازد و مواردی که لازم است نظر راوی گفته شود، باید مشخص و کاملاً متقن باشد.
گ ـ شما راوی و نویسنده محترم می‌بایست، گزارش عملیاتی را می‌نویسید که هزاران نفر با هزاران وسیله در هزاران لحظه، هزاران کار را با هزاران خون دی خوردن انجام داده‌اند تا یک عملیات آماده می‌شود، لذا در انتقای هر چه بهتر و کامل‌تر مطالب دقت نمایید.
م ـ ترتیب مطالب:‌
ـ 1‌ تشریح وضعیت یگان.
ـ 2‌ توجیه فرماندهی و ابلاغ مأموریت.
ـ 3‌ تشریح منطقه‌ی عملیات.
ـ 4‌ اقدامات یگان جهت کسب آمادگی.
ـ 5‌ شناسایی و اطلاعات از دشمن.
ـ 6‌ طرح مانور.
ـ 7‌ جمع‌بندی و میزان آمادگی یگان قبل از عملیات.
ـ 8‌ آخرین وضعیت قبل از عملیات.
ـ 9‌ شرح عملیات.
ـ 10‌ جمع‌بندی و ارزیابی.
ـ 11‌ تشکیلات و فرماندهی یگان.
البته واضع است که قبل از موارد فوق باید ابتدا فهرست مطالب مندرج در گزارش آورده شود. سپس مقدمه‌ای کوتاه که موارد زیر در آن پرداخته می‌گردد.
 شرایط و نحوه‌ی تحقیقات انجام شده و کم و کیف آن به‌صورت خلاصه.
 شرایط و نحوه‌ی تدوین گزارش به‌طور اختصار.
 چکیده‌ای از مطالب به منظور آماده کردن ذهن خواننده.
تشریح وضعیت یگان
هدف از نگارش این بخش این است تا خواننده قبل از مطالعه‌ی اقدامات و عملکرد یگان، از اوضاع عمومی‌آن از قبیل سابقه‌ی عملیاتی و نقش یگان در عملیات‌ها و همین‌طور روحیات و بافت عناصر و مسؤولین آن آشنا بشود.
در تشریح اوضاع یگان و به عبارت دیگر در بازگو کردن شناسنامه‌ی یگان از جمله مسایل و مطالب بارزی که مطرح است به قرار زیر می‌باشد:‌
 سابقه‌ی عملیاتی یگان (در صورت امکان.)
 در فاصله‌ی عملیات گذشته تاکنون چه مدت گذشته و چه می‌کرده است.
 وضعیت کادر و نیروی آن از نظر کمی‌و کیفی چگونه است؟
 خطوط پدافندی و مأموریت‌های فرعی یگان.
 آخرین وضعیت لشکر اعم از بنیه‌ی نظامی، اعزام نیرو، واحدها، گستردگی سازمان رزم، کمک‌های مردمی ‌و .... برای این عملیات.
 جمع‌بندی از میزان آمادگی یگان برای قبول مأموریت جدید.
توجیه فرماندهی و ابلاغ مأموریت
اولین موضوعی که در جهت روند عملیات یگان مطرح می‌شود توجیه فرماندهی و ابلاغ مأموریت توسط رده‌ی بالاتر است که معمولاً به صورت کتبی یا شفاهی یا طی جلسات متعدد یا همه اینها با هم به فرماندهی یگان ابلاغ می‌گردد. این موضوع به خودی خود هم در جنگ و هم در گزارشات ما یک بحث مستقل و مهمی ‌است که باید عمیقاً به آن پرداخت.
در این بخش مواردی از نوع زیر را مبخشاً تشریح نمایید: ‌
 نوع مأموریت.
 زمان ابلاغ.
 محدوده‌ی آن.
 تغییرات مربوطه.
 چگونگی انجام آن.
 نحوه‌ی توجیه کادرها توسط فرماندهی یگان نسبت به مأموریت.
در ضمن توضیح مسایل فوق، به مواردی از قبیل:‌
 انعکاس آن در لشکر.
 نظرات عناصر کادر.
 تناسب مأموریت با توان لشکر.
 زمزمه‌ها و مخالفت‌ها و موافقت‌هایی که حوی و حوش مأموریت لشکر وجود دارد.
 دلایل و عوامل خاص انتخاب یگان برای محور یا ناحیه‌ی مربوطه.
حتماً باید به صورت مستند پرداخته شود.
تشریح موقعیت جغرافیایی منطقه‌ی عملیات
در گزارش عملیات باید خواننده را با موقعیتی که می‌خواهید روی آن بحث کنید. به طور کامل آشنا کنید، لذا در زمینه‌ی بحث وضعیت زمین باید حداقل عقبه‌ی خودی و زمین دشمن به تفکیک عوارض طبیعی و مصنوعی تشریح گردد. اما این‌که این بحث در روند انجام عملیات یگآن‌چه جایگاهی دارد و حدود پرداختن به آن در گزارش چقدر است؟ در جواب این سؤال یادآور می‌شویم که معمولاً پس از ابلاغ مأموریت، فرماندهی یگان با بعضی از عناصر اصلی خود همراه با نقشه به منطقه‌ی مربوطه رفته و به کلیات آن اعم از نوع زمین، چپ و راست آن، موقعیت استراتژیکی زمین خودی و دشمن، دید و تسلط زمین ما و دشمن به یکدیگر، وضعیت عمومی‌منطقه ما و دشمن و موارد دیگری آشنا شده، سپس اقدامات دیگر از جمله آمادگی، شناسایی، طراحی مانور و ... را شروع می‌کنند که این امر در طول جنگ مرسوم بوده است.
در رابطه با گزارش نیز هدف این است که قبل از مطالعه‌ی اقدامات یگان، نمایی کلی از منطقه به خواننده ارایه شود تا خواننده با ذهنیتی باز به مطالعه‌ی گزارش بپردازد. ضمن این‌که باید یک کالک خام از تمامی‌منطقه‌ی مربوط به یگان و اطراف آن به این بحث ضمیمه شود.
تذکر این نکته ضروری است که نویسند‌ی گزارش نباید اطلاعاتی را که در شناسایی‌ها از زمین دشمن به‌دست می‌آید در این بحث بیاورد. بلکه همان اطلاعات کلی را که یگان در ابتدای امر داشته مطرح بشود و یا به نوعی در حد توجیه نقشه در این‌جا بحث کنید و باید متوجه باشیم تا مطالب مربوط به این بخش با بخش شناسایی قاطی نشود.
تشریح عوارض منطقه به‌صورت کامل و با رعایت سیر مباحث از کلی به جزیی صورت بگیرد که می‌توان کل مطالب را در دو بخش عقبه‌ی خودی و زمین دشمن و یا این‌که به‌صورت کلی با تقسیم‌بندی زیر توضیح داد:‌
الف) مشخصات و عوارض طبیعی از جمله: نوع زمین، ارتفاعات، رودخانه، نهر، جنگل، و ... .
ب) مشخصات و عوارض ایجاد شده (مصنوعی) از جمله: جاده‌ی آسفالت و شنی، کانال، خاکریز، تأسیسات صنعتی و نظامی، مناطق مسکونی و ... .
 عوامل جوی مؤثر بر زمین و تأثیر آن بر عملیات مانند بارندگی، برف، آفتاب، مه و نور (مهتاب) در این بخش گفته شود.
 تأثیر زمین بر تاکتیک‌های عملیات موضوع مهمی‌است که لازم است در این بخش به آن پرداخته شود.
 وضعیت اجتماعی و بافت اهالی منطقه را توضیح دهید (در صورت وجود مردم.)
اقدامات یگان جهت کسب آمادگی
این بحث که سومین موضوع در روند انجام عملیات یگان و چهارمین بخش از مجموعه‌ی گزارش عملیات است، دارای مباحث گسترده و متنوعی می‌باشد که معمولاً پس از ابلاغ مأموریت به یگان، فرماندهی و عناصر کادر آن به دنبال تحقق بخشیدن مأموریت محوله، انجام می‌دهند. در این وضعیت معمولاً فرماندهی با سه بازوی اصلی یگان یعنی ستاد، اطلاعات و عملیات، سه اقدام اساسی را هم‌زمان شروع می‌کند که ما به دلیل اهمیت و گستردگی مطالب، اقدامات هر یک از واحدهای فوق‌الذکر را در سه بخش مجزا طرح خواهیم کرد.
به‌عنوان مثال کلیه‌ی مطالبی را که مربوط به واحدهای غیر رزمی ‌می‌شود، خصوصاً مهندسی و آماده‌سازی منطقه و آموزش نیروهای پیاده مربوط به اقدامات ستاد می‌باشد که ما تحت عنوان اقدامات یگان برای کسب آمادگی بحث می‌کنیم و در همین راستا اطلاعات موظف می‌شود، کلیه‌ی اطلاعات جزیی و کلی از زمین و دشمن را جمع‌آوری کند و عملیات نیز متناسب با اطلاعات به دست آمده به طراحی مانور عملیات می‌پردازد.
به طوری کلی می‌توان گفت در این بخش، محور مباحث ما واحدها هستند. البته باید متذکر بشویم که در این جا لازم است راوی تنها به نقل اقدامات اکتفا نکند، بلکه برای هر چه بهتر توجیه شدن خواننده با قرار دادن خود در همه‌ی صحنه‌ها به تشریح و بیان اقدامات (عین واقعه) نیروها و حوادث اتفاقیه بپردازد.
مواردی که باید به آن پرداخته شود عبارت‌اند از: ‌
 چگونگی و زمان تحویل خط (کیفیت و کمیت آن از جهت نیرو و امکانات نیز گفته شود.)
 چگونگی انتقای و استقرار واحدها در عقبه‌‌ها و مسایل جابه‌جایی از جمله: بهداری، توپخانه، تدارکات،ادوات، مهندسی، پدافند هوایی، ش.‌م.‌ر، آموزش و ... .
 آماده ساختن زمین منطقه برای عملیات (مهندسی.)
 نحوه‌ی آماده‌سازی نیرو شامل: سازماندهی، آموزش، مانور، توجیه، و ... .
بحث مهم دیگری که مربوط به این بخش است و باید با دقت بیش‌تری به آن پرداخت. مسأله‌ی حفاظت می‌باشد. حفاظت و استتار، طرح‌های مربوطه، اقدامات انجام شده و نحوه‌ی برخورد یگان و فرماندهی با آن (چه منفی و چه مثبت) به‌طور مبخش تشریح می‌گردد. و در آخر جمع‌بندی از میزان رعایت حفاطت و غافل‌گیری در عملیات آورده شود.
لازم به ذکر است که: ‌
ـ 1‌ زمان‌بندی‌های قرارگاه و یگان در رابطه با هر یک از موارد بالا باید در نظر گرفته شود.
ـ 2‌ در صورت تغییر خط حد، اقدامات در هر منطقه و تأثیر آن بر یگان و عملیات گفته شود.
شناسایی و اطلاعات از دشمن
این بحث و بحث طرح مانور که از جمله اقدامات اساسی لشکر محسوب می‌شود و در بخش قبل قرار دارد. به لحاظ اهمیت و گستردگی آن به صورت مستقل بیان می‌گردد و به طور مشخص سه مقطع دارد:‌
ـ 1‌ بیان وضعیت دشمن در ابتدای ابلاغ مأموریت و حضور یگان.
ـ 2‌ تشریح شناسایی‌های انجام شده از زمین و دشمن.
ـ 3‌ تشریح آخرین وضعیت دشمن با در نظر گرفتن میزان هوشیاری و عکس‌العمل‌ها.
البته منظور از این‌که ما این بخش را به سه قسمت تقسیم کردیم این نیست که نویسنده‌ی گزارش به این ترتیب عمل کند، بلکه می‌خواهیم به اطلاعات پراکنده و ذهنیت راوی شکل و انسجام منطقی داده باشیم تا وی یک روند و سیر منطقی را در گزارش خود رعایت کند. یعنی در مقطع اول باید وضعیت دشمن در بدو ورود یگان به منطقه از نظر هوشیاری، استعداد، استحکامات و ....تشریح گردد. این بحث عمدتاً به عنوان مقدمه‌ی این بخش محسوب می‌شود و بهتر است با آن به صورت تحلیلی برخورد کرد تا آماری. در مقطع دوم اقدامات لشکر در زمینه‌ی شناسایی به طور جزیی و کامل تشریح می‌شود. موضوعاتی که در این بحث باید به آن پرداخته شود عبارت‌اند از:‌
 سازمان، امکانات و ابزاری که در شناسایی‌ها به‌کار گرفته شده است.
 نحوه‌ی انجام شناسایی‌ها (و بیان موارد مهم آن.)
 اقدامات انجام شده و نتایج آن (دیده‌بانی، عکس هوایی، شنود، اسیر و گشت و شناسایی.)
 محورهای شناسایی و معابر تعیین شدن برای عملیات (با ارایه‌ی کالک.)
 کیفیت و کمیت شناسایی.
 جمع‌بندی نتایج شناسایی (درجه‌ی کفایت برای عملیات.)
 نحوه‌ی شناسایی از عمق دشمن (گشتی، عکس هوایی، نقشه و ...)
 تشریح آخرین وضعیت زمین دشمن (خطوط پدافندی و رده‌های مختلف موانع و استحکامات دشمن) در منطقه‌ی محوله.
 
گزارش جلسه‌ی توجیهی با راویان
‌برادرهایی که می‌خواهند به منطقه بروند تا برگردند و کارشان را تحویل بدهند، با یک‌سری مسایلی مواجه هستند که من آن‌ها را به سه محور تقسیم کرده‌ام اول: نحوه‌ی برخوردها است؛ کسانی که کنار فرمانده و یا در قرارگاه می‌روند نحوه‌ی برخورد آن‌ها بیش‌تر به خلقیات فرد، به زیرکی او به این‌که فرمانده‌ی خود را بشناسد، ارتباط دارد؛ و این‌که چگونه باید با آن مسایل برخورد کرد؟ کجا باید رفت؟ کجا نرفت و چگونه رفتار کرد؟ در واقع قسمتی از قضایا، نحوه‌ی برخوردها و نزدیکی جستن به فرمانده برای انجام کار و گرفتن مطالب است ؛ این یک محور عمده ای در کار ماست.
 ‌محور دوم: روش‌های جمع‌آوری است ؛ که آن اطلاعاتی که برادرها از ابتدا تا انتها می‌خواهند در منطقه جمع‌آوری کنند در چه ابعاد و به چه شکلی باید باشد؟ چگونه باید جمع‌آوری شوند؟ ‌
 ‌محور سوم: تولید و بازدهی است؛ حالا برادرها آن مطالبی را که جمع‌آوری کردند باید به چه صورت منظم کرده و انتقای بدهند؟ من فکر می‌کنم این سه محور تقریباً می‌تواند یک چارچوب کلی باشد تا مسایلی را که به طور طبیعی برادرها در آن جا با آن مواجه می‌شوند در بر گیرد. در این چارچوب آن نکاتی را که به نظرم رسیده بیان می‌کنم، شاید بعضی از آن‌ها کلیت داشته باشد . من بعد از عملیات والفجر8 که می‌آمدم، این ‌موضوع ‌در ذهنم بود، حتی یک بار هم به یکی از دوستان گفتم که آن شاءالله
یک جلسه‌ی کلی با بعضی برادرها بگذاریم و فلسفه‌ی این ضبط کردن ر ا توضیح بد هیم که حالا واقعا چرا ما از ‌ضبط ‌صوت ‌استفاده می‌کنیم ؟ آیا هرکسی تحقیقات می‌کند در هر زمینه‌ای، بدین شکل است یا به این صورت نیست؟ البته تحقیقات اجتماعی فرق می‌کند و از پرسشنامه، به شکل‌های مختلفی استفاده می‌کنند. عوامل متعددی موجب شده که ما از ضبط ‌صوت ‌به عنوان یک ابزار مشخص کارمان استفاده کنیم. یکی از عوامل عمده‌اش این است که ما بخاطر اهمیت کارمان برد وسیعی که هم برای امروز و هم برای آینده ‌دارد، از این شیوه‌ی استفاده کنیم ‌هر کسی امکان دارد بگوید این چیست که شما گفتید؟ عملاً باید بعضی از مطالبی که ما می‌گوییم، متکی باشد به صحبت کسانی که این سخنان را بیان کرده‌اند. یعنی امروز اگر فلانی گفت ارتش از یک منطقه عقب آمده، اگر شما همین حرف را بدون این‌که "چه کسی" این حرف را زده، در گزارش بنویسید، این را نمی‌شود جواب داد. سؤال می‌شود که این مطالب را چه کسی نوشته؟ می‌گویند فلان راوی ما. می‌گویند خب چرا دقیق ننوشته است؟ ولی وقتی دو تا حرف آن از کسی که ناقل این مطالب بوده به صورت مستند بیان شود، این گزارش را محکم می‌کند، هم برای امروز هم برای آینده . یعنی یکی از دلایلی که ما داریم ضبط می‌کنیم این است که عین عبارت‌ها را داشته باشیم. ‌
 ‌نکته‌ی دوم این است که ضبط، همه‌ی قضایا نیست، ضبط کمک کار است یعنی ما نهایتاً می‌خواهیم یک سری اطلاعات را جمع‌آوری کنیم، برای این‌که بتوانیم اطلاعات بیش‌تری را نزدیک تر به عین عبارت جمع کنیم، مجبوریم از ضبط استفاده کنیم. این طور نیست که مثلاً حالا اگر جایی حرفی زدند، ضبط ما روشن نبود آن مطلب را ننویسیم و از کنارش رد شویم. مثلاً یک مورد بوده، برادری می‌گوید تو ماشین داشتیم می‌رفتیم، فلانی داشت صحبت می‌کرد، من دیدم اگه ضبط صوت آ‌را روشن کنم، نمی‌شود یا ضبط دم دستم نبود و نشد. بعدا هم راوی از کنارش گذشته، در صورتی که این طوری نیست؛ کل این تاریخ‌هایی که ‌تاکنون آ‌نوشته اند مگر برای نگارش و تحقیق آن بوده؟ نه! چیز دیگری است. آن وقت نکته‌ی قضیه این است که ما واقعاً اگر در این دوره ـ یعنی در دوره‌ی معاصر که ما هستیم و آن کسانی که مقابل ما هستند یعنی حرفی را که می‌زنیم چه با کسانی که برخورد می‌کنیم، چه تأیید کنند چه نفی کنند، اگر در این دوره، آن مطالبی که ما می‌نویسیم به‌نحوی جا بیفتد، در دوره‌های بعدی کسی به این ‌مطالب ‌ایراد نمی‌گیرد. پس نکته این است که ضبط صوت ‌کمک کار ماست. یعنی طبیعتاً ما وقتی می‌خواهیم بنویسیم، یا شما در یک جلسه می‌خواهید اطلاعاتی را بنویسید اگر سرعت عمل هم داشته باشید باز عین عبارت و نزدیک تر به آن عبارت و همه‌ی مطالب را نمی‌توانید بنویسید. به طور طبیعی از ضبط صوت‌استفاده می‌کنیم تا اطلاعات کامل‌تری را جمع‌آوری کنیم. پس اگر یک جایی هم ضبط نبود یا خاموش بود یا به علت دیگر، آن مطالبی که گفته شد را برادرها نباید از آن چشم پوشی کنند، بلکه باید این مطلب را بنویسند. ‌
 ‌مطلب سوم ضرورت نوشتن است. نوشتن به این مفهوم که ما در دفاتر مخصوص راویان بنویسیم. در این روندی که بخش جنگ داشته است، هر چه که ما جلوتر می‌رویم ‌اهمیت ‌نوشتن بر ضبط کردن، افزایش یافته است. درابتدا ما فقط ضبط می‌کردیم، حالا دفترچه‌ی بعضی از برادرها را که درعملیات ‌فتح‌المبین بودند را اگر برادرها رجوع کنند ـ تا به صورت ملموس با روند کار بخش جنگ به‌طور آموزشی آشنا بشوند ـ مثلاً راوی می‌نوشت: حسین فلانی گفته است، حسین خرازی در مورد مانور توضیح داد و به ضبط اتکاء می‌کرد و دیگر نمی‌نوشت: ایشان‌چه گفته است. این بدرد نمی‌خورد! باید توضیحات را بنویسد، یعنی اسم را و بعد توضیحات مانور را بنوسید. بعضی از برادرها می‌نویسند برادر حسین توضیح داد . ‌برادر‌ را اگر از آن بزنند، توضیح آخرش را هم بزنند و بنوسیید حسین خرازی ، سریع عین عبارتی را که ایشان می‌گویند، بنویسند. نگذارید مطلب از دست برود. اگر مطلب را ننویسید، بعدا باید بیایید هنگام نوشتن گزارش، نوار را پیاده کنید و این، سرعت کار را می‌گیرد و خیلی مشکل ایجاد می‌کند . پس برادرها در جلسه که هستند این ضرورت نوشتن را،ا‌در نظر داشته باشنندآ‌حالا آن‌هایی که ضبط می‌شوند و پای جلسه هستند را به این صورت و آن‌هایی هم که ضبطی در کار نیست و طرف دارد می‌گوید، تاریخ، مکان و برادر فلانی با برادر فلان صحبت می‌کرد، مطالبی که گفته شد، مجموع مطالبش این‌ها بود آن مطالب را بنویسید، یعنی از آن چشم پوشی نکنید.
 ‌نکته‌ی چهارم سرعت عمل در نگارش است، هر قدر که از عمر کار تاریخ جنگ و نوشتن گزارش عملیات می‌گذرد، ضرورت این‌که، تولید و بازدهی ما سرعت عمل بگیرد، بیش‌تر می‌شود. دلیلش هم این است که اولا مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، هویتش به تولیداتش است و ارزش این تولیدات به سرعت عمل است ، یعنی زمان، نقش تعیین کننده ای در ارزش گزارش ما دارد. اگر شما گزارش والفجر 8 را سه ماه قبل می‌دادید اعتبار بیش‌تری برایش ایجاد می‌کرد تا امروز؛ شما امروز یک مرحله از جنگ عقب هستید. والفجر 8 در چارچوب یک استراتژی و یک تاکتیک‌هایی در یک منطقه‌ای انجام شده و پایان یافته است. بعد از والفجر 8، یک حرکت جدیدی آغاز شده و آمریکا ظاهراً استراتژی جدیدی را انتخاب کرده، عراق در یک موضع جدیدی تعرض کرده، یک وضعیتی ایجاد شده، یعنی شرایط جدیدی است؛ ولی چون ما سرعت عمل نداریم هنوز در مرحله‌ی قبلی داریم کار می‌کنیم و این طول دادن و کش دادن گزارش، گذشته از این نکاتی که من خدمتتان گفتم، عملاً خسته کننده ‌هم می‌شود. یعنی یک کار تحقیقی مداوم ‌آن همآ‌در یک محیط بسته ـ مثل محیط ما ـ سه چهار ماه کار کردن، از نظر روحی آدم را خسته می‌کند و این طور نیست که آدم کشش پیدا کند، مسایلی را که عملاً روح کار و نکات ظریفی است،ا‌در نظر بگیرید ‌اگر ما گزارش را در زمان کم‌تری بنویسیم، بیش‌تر می‌توانیم به این نکات و مسایل بپردازیم. این هم نکته ای در مورد سرعت عمل و نگارش گزارش. ‌
 ‌مسأله‌ی پنجم نکته‌برداری است: نکته برداری، غالبا به بینش برادرها بستگی دارد، این امکان وجود دارد که دو نفر از برادرها در یک جلسه بروند، از شروع جلسه و نحوه‌ی آمدن و بلند شدن افراد و این گونه مسایل، یک چیزهایی به دست بیاورند که بغل دستی آنها نتوانسته ‌متوجه شود، این به بینش و شم برادرها در مشاهداتشان بستگی دارد. این نکته از این جهت اهمیت دارد که برادرها در یک محیط جدیدی که هر چیز آن محیط، برای امروز و برای آیندگان اهمیت دارد،ا‌حضور دارند ‌لذا نمی‌شود از آن ا‌نکته‌ها ‌عبور کرد . بعضی از برادرها شاید بگویند خب من مثلاً در فلان جلسه نوشتم: فلانی، فلان حرف را به فلانی زد ولی بعدا نتوانستم در گزارشم بنویسم چه ارزشی دارد؟ نه اولا گزارش ما قسمتی از تولیدات ماست. به خاطر ضرورت‌ها و سرعت عملی که ما باید داشته باشیم ، ولی این دفترچه‌های جدید که مهر و آرم سپاه خورده، این مطالبی که این‌جا می‌نویسید ـ حالا گفتم ما ‌به دلیل ضرورت‌های زمان، به یک شکل خاصی داریم از آن‌ها استفاده می‌کنیم ولی ـ چه بسا آیندگان می‌آیند و از مسایل و چیزهایی که ما امروز از آن‌ها در نوشتن گزارش چشم پوشی کردیم، به‌نحو بهتری استفاده خواهند کرد . من یک نمونه الان بخاطر آوردم، من یک جا مطلبی را می‌خواندم: یکی از این نویسنده‌های بزرگ بود بعد از فوتش یک نفر آمد نامه‌هایش را تنظیم کرد و چاپ کرد مابقی‌اش را ریخت مکانی زیر شیروانی، بعدها تمام آن چیزهایی که ارزش داشت آن نامه‌هایی بود که او گذاشته بود زیر شیروانی و این چیزهایی که چاپ کرده بود ارزشی نداشت. لذا بعدا آمدند آن نامه‌های زیر شیروانی را از لابه‌لای آشغال‌ها در آوردند، تنظیم کردند و یک چیز عظیمی‌شد. ما بینش مان و گزینش‌هایی را که می‌کنیم بنا به دلایلی امکان دارد دچار محدودیت باشد و در نگارشی که امروز داریم ‌استفاده نکنیم‌؛ پس نباید این موجب شود که ما از ثبت و ضبط آن‌ها چشم‌پوشی کنیم. لذا هر چه را که برادرها مشاهده یا استماع می‌کنند با تعهد به این‌که برای آینده هم می‌تواند مفید و قابل استفاده باشد، ضبط و ثبت کنند. ‌
این مجموعه‌ی نکاتی که من خدمتتان گفتم، مربوط به تولید، به معنای نگارش گزارش می‌شد. برای مراحل تولید و بازدهی و آن‌چه که می‌خواهیم در نهایت ارایه بدهیم، به‌نظر می‌رسد چند مرحله وجود دارد:
 ‌مرحله‌ی اول جمع‌آوری اطلاعات است و هم اکنون برادرها برای تهیه‌ی آن در حال اعزام به منطقه هستند که با استفاده از ضبط و مشاهدات و جمع‌آوری اسناد ‌این کار را انجام می‌دهند‌. یک‌سری نکاتی هم وجود دارد وقتی که ما این اطلاعات را جمع کردیم و این‌جا آوردیم، برای این‌که ارایه بدهیم، ا‌چه کار باید بکنیم؟ ا‌ما پس از مرحله‌ی اول، ابتدائاً باید یک چارچوب کلی در ذهنمان باشد که می‌خواهیم چگونه اطلاعات را ارایه بدهیم؟ اگر چارچوب در ذهنمان نداشته باشیم، عملا دو تا آسیب به ما می‌خورد: یکی آشفتگی در گزارش و دیگر این‌که از همه‌ی اطلاعات به‌دست آمده نمی‌توانیم خوب استفاده کنیم. بنابراین، اگر طرح و چارچوب کلی نداشته باشیم این دو لطمه را به ما می‌زند. پس برادرهایی که در منطقه هستند آن جا اگر نکته‌ای، طرحی، تحلیلی، نحوه‌ی ارایه ای به ذهنشان رسید، این‌ها را در گوشه‌ی دفترچه‌ی خود بنویسند. بعد که آمدید تهران ابتدائا یک طرح آماده کنید که به چه شکل می‌خواهید آن گزارشی که آماده کرده اید را ارایه کنید. در این چارچوب، تشریح زمین، تشریح منطقه، طرح محورهای هجوم، نکته‌ها، حاشیه‌ها این‌ها را تنظیم کنید؛ بعد مبتنی بر این اطلاعات گردآوری شده از درون نوار، دفترچه، مشاهدات، استخراج و فیش‌برداری کنید. بنابراین، وقتی شما می‌خواهید اطلاعاتتان را استخراج و گزارش بنویسید اگر یک طرح در ذهنتان نباشد آن موضوع اصلی با موضوع فرعی تناقض پیدا می‌کند و آشفتگی ایجاد خواهد کرد. پس برادرها طرحی را به صورت اولیه تنظیم کنند، البته ما یک روندی را معین کرده‌ایم و یک سری اصول کلی مثل: طرح مانور، آماده‌سازی قبل از عملیات، آرایش دشمن، نحوه‌ی تهاجم، مراحل عملیات و غیره باید مورد توجه قرار گیرد. با یک کم وکاستی ‌این ‌طرح‌ها، زیاد ‌با هم ‌فرق اساسی ندارند، البته نباید قالبی بشود، ولی می‌شود آن‌ها را تنظیم کرد. پس طرح را که تنظیم کردید، اطلاعات را تنظیم می‌کنید و گزارش اولیه نگارش می‌شود. ‌
یک نکته را این‌جا بگویم، تجربه‌ی فردی بنده بوده، من در عملیات بدر حدود 20 یا 25 روز معطل شدم تا با سایر برادران راوی قرارگاه مرکزی یک گزارش واحد بنویسیم، که نشد. لذا گزارش خودم را که مربوط به قرارگاه خاتم بود نوشتم که یک روز و نیم طول کشید. دلیلش هم این بود که زمانی که در جریان عملیات در جبهه بودم، لحظه به لحظه جمع‌بندی و تحلیل خودم را می‌نوشتم وقتی روندها تغییر می‌کرد و نیاز به یک جمع‌بندی داشت، وضعیت جدید را سریع جمع‌بندی و می‌نوشتم . این جمع‌بندی و تحلیل، عملا هم در ایجاد یک چارچوب به من کمک کرد و هم در واقع، این همان روح کلی بود که می‌بایست در گزارش من حاکم می‌شد؛ لذا من هیچ مشکلی نداشتم. بنابراین برادرها در حین کار، هر تحلیلی به نظرشان می‌رسد در دفترچه ای که در اختیارشان هست بنویسند، این‌ها در نگارش گزارش خیلی کمک می‌کند تا با سرعت بیش‌تری تهیه شود. نکته‌ی آخری هم که خواستم خدمتتان بگویم این است که برادرهایی که می‌خواهند بروند، اول یکی دو تا از گزارش یگان‌هایی که قو و کامل نوشته شده را حتما مطالعه کنند. این نشان می‌دهد که به چه ابعاد و زوایایی در نگارش گزارش باید پرداخت و چه چیزهایی را باید مطرح کرد. این‌ها نکاتی بود که به‌نظرم رسید و خدمتتان گفتم. ‌